SKYLDULESNING ÍSLENDINGA ÞESSA DAGANA - SÉRSTAKLEGA ÞEIRRA SEM HÆST HAFA HJALAÐ Á GÖTUHORNUM OG KASTAÐ MATVÆLUM ÚR NÆGTARBÚRUM SÍNUM Á BYGGINGAR.

18. nóvember 2008

Ræða Davíðs Oddssonar, formanns bankastjórnar

Seðlabanka Íslands, á morgunfundi

Viðskiptaráðs Íslands 18. nóvember 2008

"Ég vil þakka Viðskiptaráði og forráðamönnum þess ágætt boð um að fá

að tala hér á þessum vettvangi. Það hef ég reyndar gert áður á svipuðum

tíma ársins. En árstíminn er sennilega það eina sem er líkt því sem við

nú búum við, þegar þessi ræða er flutt. Nýliðinn október hverfur okkur

seint úr minni. Þá urðu veðrabrigði í íslensku efnahagslífi og margt

snerist til illra átta, vandamál sem víða höfðu leynst og lengi búið um

sig, leystust úr læðingi við eigin kjörskilyrði. Auðvitað er október

sjaldnast uppskerutími. En hann varð svo sannarlega uppskerutími núna.

Og uppskeran var ömurleg, mygluð og úr sér gengin, en var þó að mestu

eins og sáð hafði verið til. Þið takið eftir því að ég segi að uppskeran

hafi að mestu verið eins og sáð var til, því jarðvegur og veðurskilyrði,

sem sáðmaður ræður litlu um, voru að þessu sinni ekki til þess fallin að

draga úr þeim skaða sem fyrirhyggjuleysi sáðmanna olli. Og nú er

uppskeran í húsi og margir menn reiðir og skyldi engan undra. Því öllum

er ljóst að sá uppskerubrestur, sem orðinn er, mun eins og forðum

gerðist um slíka hluti, leiða til þess að þrengra verður í búi hjá flestum

og afar þröngt hjá sumum. Þess vegna eru menn illir og argir sumir

hverjir, en agaðir menn og rólyndari eru sviknir og sárir.

En þeir eru einnig til sem telja að nú sé lag til að beina reiðinni og

sárindunum fyrir vagn síns eigins haturs og hagsmuna. Og það hefur

tekist furðu vel fram að þessu, það er ekki hægt að segja annað. Enda

tækin til þess enn til staðar og enn í réttum höndum. En sá leikur tekur

vonandi enda og mun taka enda, því það var rétt hjá Abraham Lincoln,

að þú getur blekkt ákveðinn hóp manna um ákveðinn tíma, en þú getur

ekki blekkt alla þjóðina um allar stundir.

Og það er mikil eftirspurn eftir sökudólgum um þessar mundir, en harla

lítið framboð. En aldrei slíku vant hefur sú mikla markaðsregla, mikil

eftirspurn andspænis litlu framboði, ekki leitt til þess að verð á

sökudólgum hafi hækkað að ráði. En ég er ekki frá því að síðustu

vikurnar hafi Seðlabanki Íslands og forystan þar verið í toppsæti á

sökudólgalistanum og það er eiginlega ekki hægt annað en að dást

svolítið að því, að það hafi gengið svona lengi, svo langsótt sem það er.

2

Og það magnaða er að á bak við þann áróður allan standa m.a. þeir sem

mesta ábyrgð bera á því hversu illa tókst til.

Í öllu þessu gerningaveðri og galdrafári hefur tekist að horfa fram hjá

því að árið 1998 var lögum á Íslandi breytt svo, að bankaeftirlit var

undan Seðlabanka Íslands tekið og með því fóru nær allar heimildir

bankans og skyldur til að fylgjast með því sem var að gerast innan

bankakerfisins. Eftir sitja verkefni á borð við lausafjárskýrslur,

gengisjafnaðarreglur, veðlán og fleira þess háttar, sem litlu máli skipta í

því sem nú hefur gerst. Allar leyfisveitingar sem snúa að

fjármálastofnunum voru færðar frá Seðlabanka til nýs Fjármálaeftirlits.

Heimildir þess, sem voru allvíðtækar fyrir, voru auknar og fjárframlög

til þess hafa vaxið stórlega á undanförnum árum. Eftirlitið hefur

víðtækar heimildir og úrræði til að fá upplýsingar frá bankakerfinu, svo

það megi gegna sínu hlutverki, og úrræði til að knýja fram breytingar á

háttsemi og heimildir til þess að fara ofan í hverja kytru, skúffu og skáp í

bankastofnunum til að sannfæra sig um að allt sé þar með felldu.

Seðlabankinn hefur engin þess háttar úrræði lengur, enda hlutverki hans

breytt. Hann getur þannig ekki sett tilsjónar- eða eftirlitsmenn inn í

bankana, ef hann vildi, eins og Fjármálaeftirlitið getur. Hann getur ekki

staðreynt hvort reglur um lánveitingar til eigenda banka eða til skyldra

aðila séu virtar, eða hvort veðtaka, t.d. gagnvart lánum vegna

hlutabréfakaupa séu með eðlilegum hætti eða ekki. Seðlabankinn getur

ekki komið í veg fyrir að bankar opni útibú erlendis og safni þar

innstæðum. Þessu var öllu breytt. Það má vera að það hafi verið mikil

mistök að færa fjármálaeftirlit undan Seðlabanka, en það er önnur saga.

Það var gert og því þýðir ekki að láta eins og Seðlabankinn hafi bæði

þær skyldur og þau úrræði ennþá á sinni hendi og þess vegna sé hægt að

veitast að honum með offorsi fyrir að sinna ekki því eftirliti sem hann

hafði á hendi fyrir réttum áratug síðan. Þeir sem kynda undir árásum á

Seðlabankann eiga flestir að vita betur og hafa þeir því viljandi litið fram

hjá þessum meginatriðum. Er það ljótur leikur, sem ekki hefði tekist ef

skynsamleg skipan hefði komist á eignarhald fjölmiðla í þessu landi.

Eftir að bankaeftirlit var frá Seðlabankanum skilið, var skv. lögum eftir

það meginverkefni hans, að leitast við að halda verðbólgu í skefjum með

því sem næst eina tækinu sem honum var til þess fengið, vaxtatækinu.

Þá átti bankinn að annast um að greiðslukerfi landsins virkuðu og það

hefur tekist meira að segja eftir að nær allt bankakerfið hafði hrunið, að

halda því í fullum gangi og var það ekki auðveldur leikur. En barátta

gegn verðbólgu er meginmarkmiðið og vaxtatækið nánast eina tækið til

að ná því markmiði eins og fyrr sagði. Ef önnur öfl í þjóðfélaginu taka

virkan þátt í baráttunni gegn verðbólgu, þá virkar vaxtatækið ágætlega

og því má beita af hógværð, en einmitt við hófsama beitingu virkar

vaxtatækið best. Ef önnur öfl í þjóðfélaginu toga í aðrar áttir en

Seðlabankinn, á hann engan annan kost en að beita vaxtatækinu af minni

hófsemd og jafnvel fast að hófleysi og þá fjölgar þeim óheppilegu

fylgikvillum sem vaxtatækinu fylgja. Sú staða hefur því miður verið

3

uppi síðustu misseri og ár vegna mikillar þenslu á opinberum vettvangi

og gríðarlegrar útlánaaukningar bankakerfisins. Bankakerfið stærði sig

opinskátt af því að koma mönnum undan því að vera háðir vaxtastefnu

Seðlabankans með því að hefja lánveitingar í erlendri mynt til aðila sem

höfðu engar tekjur eða litlar í þeirri mynt. Þetta hvort tveggja var

skaðvaldur gagnvart verðbólgu og þeim sem líða fyrir þegar verðbólga

vex. Iðulega hefur verið mikið um það rætt, að endurskoða þurfi

peningamálastefnuna eins og það heitir, en sjaldan fylgja skynsamlegar

skýringar á því atriði óskalistans. Enginn vill þó segja beint að það eigi

að hætta að berjast gegn verðbólgunni, þótt sumir hverjir vilji “hleypa

henni í gegn”, eins og það er orðað. Það er látið nægja að segja að

endurskoða beri peningamálastefnuna. Það er mátulega þokukennd

yfirlýsing til að hún fari vel í munni þeirra sem ekki vita nákvæmlega

um hvað þeir eru að tala. En þrátt fyrir óljós markmið af þessu tagi hefur

Seðlabankinn valið þann kostinn að taka vel í þess háttar hugmyndir og

hvatt til að menn endurskoði peningamálastefnuna og geri það sem allra

fyrst. Reyndar er það svo, að á þá stefnu er reglubundið horft og hún að

því leyti til endurskoðuð af erlendum sérfræðingum, tvisvar til þrisvar á

ári. Til dæmis hafa OECD og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn iðulega tekið

hana til rækilegrar skoðunar og jafnan áréttað, að Seðlabankinn hafi í

meginatriðum verið á réttri leið í mótun og beitingu peningastefnunnar,

en mikið hafi vantað upp á að aðrir hafi lagst á árar með honum og því

hafi heldur illa miðað. Ég geri því fremur ráð fyrir því að við

endurskoðun peningamálastefnunnar, sem ég ítreka að Seðlabankinn

leggst síst gegn, er afar sennilegt að þetta muni enn koma fram af hálfu

erlendra aðila. En sem sagt eftir að bankaeftirlitið var frá

Seðlabankanum tekið var einnig skilið eftir hjá bankanum það verkefni

að hafa auga með og stuðla að fjármálastöðugleika eins og það er kallað,

þótt Seðlabankanum séu ekki fengin öflug úrræði til þess. Hann á sem

sagt í því efni að láta í ljós skoðun sína gagnvart almenningi eftir því

sem við á, gagnvart yfirvöldunum í landinu og gagnvart

bankastofnununum sjálfum. Hann getur haft í frammi ábendingar og

tilmæli af ýmsu tagi, en þvingunarúrræðin eru ekki fyrir hendi. Þau voru

öll flutt til Fjármálaeftirlitsins. Því má spyrja vegna þessa verkefnis

Seðlabankans, hvort þar hafi honum ekki brugðist bogalistin og það

illilega. Sinnti hann þessu hlutverki sínu vel eða illa? Áttaði hann sig

ekki á því hvernig komið var eða í hvað stefndi? Og það er von að spurt

sé, því það hefur marg oft verið látið að því liggja, að hrun

bankakerfisins hafi komið öllum í opna skjöldu nú í október, og sumir

hafa jafnvel haldið því fram að hrun þess hafi verið óþarft og

heimatilbúið því eingöngu hefði þurft að lána Glitni ca. 80 milljarða

króna samkvæmt hraðbeiðni þess banka og þá hefði allt verið í

himnalagi. Þetta er slík bábilja að ekki tali tekur, en þó gefst vonandi

tækifæri til að fara í gegnum þann þáttinn sérstaklega síðar. En um hitt,

að bankakreppan hafi komið sem þruma úr heiðskíru lofti og lagt allt í

rúst, vil ég fjalla örlítið nánar. Og einnig um þær fullyrðingar að

Fjármálaeftirlit, Seðlabanki og stjórnvöldin í landinu hafi ekki vitað eða

4

ekki fengið að vita í hvað stefndi. Bankarnir sem fóru í þrot hafa haldið

því fram upp á síðkastið að í raun hafi hlutirnir verið í bærilegu lagi hjá

þeim, en framganga stjórnvaldanna hafi eins og að framan sagði, leitt þá

í þrot. Þannig hefur myndin verið dregin upp, afbökuð mjög og í

skötulíki.

Seðlabankar heimsins, líka þeir sem misst hafa frá sér bankaeftirlitið

vegna þeirrar tísku sem þá réði, að best væri að skilja slíka þætti að, gefa

flestir a.m.k. árlega út skýrslu um fjármálalegan stöðugleika í

viðkomandi landi. Sjálfsagt eru slíkar skýrslur eins og aðrar mismikið

lesnar og auðvitað minnst þegar allt virðist vera í blóma og sóma í

bankakerfum og fjármálalegu umhverfi.

Óhugsandi er auðvitað að nokkur seðlabanki, hversu órólegur sem hann

væri um fjárhagslegt umhverfi sitt, myndi nokkru sinni segja í slíkri

skýrslu að öll tákn bentu til að bankar í hans landi, einstakir, jafnvel

margir, svo ég tali ekki um allir, stefndu innan skamms eða rakleiðis í

þrot. Slíkir spádómar gætu nefnilega ræst fyrir sinn eigin tilverknað.

Spáin yrði sem sagt gerandinn í málinu. Stöðugleikaskýrslur verða því

að taka mið af slíku og lesendur þurfa að lesa þær með þetta í huga.

Yfirskrift síðustu skýrslu Seðlabanka Íslands um fjármálalegan

stöðugleika sem birt var í maí sl. var á þessa leið: “Ríkjandi aðstæður

reyna á viðnámsþrótt bankanna.” Ef þið hafið í huga það sem áðan var

sagt um hvað seðlabankar geta í raun leyft sér að segja opinberlega, þá

ber þessi yfirskrift með sér og er ljós öllum sem læsir eru á svona efni,

að Seðlabanki Íslands hafði áhyggjur af stöðu og þróun íslenska

bankakerfisins þegar þessi skýrsla kom út. En allt að einu sagði bankinn

einnig í skýrslu sinni að á heildina litið væri fjármálakerfið enn traust, en

þörf væri á viðbúnaði. Þótt Seðlabankamenn hér sem annars staðar tali

alla jafna varlega og stundum örlítið þokukennt, þá eru það hreinar

rangfærslur að segja, að forráðamenn Seðlabanka Íslands hafi ekki fyrir

löngu gert sér grein fyrir stöðunni né varað við henni. Það var gert bæði

ítarlega út á við og enn ítarlegar inn á við. Vegna þess atgangs sem orðið

hefur og ótrúlegra rangfærslna kemst ég ekki hjá því að rifja upp nokkur

dæmi. Nefni ég þá til sögunnar bæði nokkur atriði sem fram komu

opinberlega og einnig það sem yfirvöldum var sagt bak við luktar dyr og

í góðan tíma.

Fyrir meira en einu og hálfu ári lét ég eftirfarandi ummæli falla á

ársfundi Seðlabanka Íslands. Það var í mars 2007 “Hitt stendur þó

auðvitað eftir að mönnum eru nú ljósari en áður þær hættur sem víða

geta leynst í framtíðinni. Alþjóðleg skilyrði á markaði geta breyst

snögglega. Lánsfjáraðgengi, sem á undanförnum misserum hefur verið

með eindæmum hagfellt fyrir íslenska banka sem og aðra, kann að

breytast skyndilega við óvæntar aðstæður. Mikilvægt er að vera við því

búinn að slíkt geti gerst.” Og í annan stað sagði ég í sömu ræðu: “Við

miklar umbreytingar í fjármálakerfinu á stuttum tíma reynir mjög á

5

eftirlitsstofnanir og þær geta átt fullt í fangi með að halda í við hina

hröðu þróun. Sama má eflaust segja um Seðlabankann. Enda er það svo,

þótt slíkar stofnanir geti verið til mikils gagns og mjög til halds og

trausts, þá hvorki geta þær né eiga að vera í aðalhlutverkunum. Þeim

hlutverkum geta eingöngu fjármálafyrirtækin sjálf gegnt. Vegna þess

hve mjög þau reiða sig á greiðan aðgang að lánsfjármörkuðum skiptir

traust þeirra í augum lánadrottna afar miklu. Trúverðugleiki er

brothættur á þessu sviði sem annars staðar, og trúnaðarbrestur mjög

dýrkeyptur.” Og í þriðja lagi í sömu ræðu: “Fjármagnsaðgengi hefur

verið með eindæmum gott í heiminum á undanförnum árum og margur

hefur sótt sér þar hnefa á góðum kjörum. Dirfska, útsjónarsemi og

viðbragðsflýtir nýtast til fulls við slíkar aðstæður. Ekki er útilokað að

slíkt ástand vari lengi enn, en það er fjarri því að vera öruggt. Og þegar

breytingarnar verða geta þær komið vegna óvæntra aðstæðna og gerst

hratt. Það er þá sem gætnin og hyggindin skila mestum árangri.”

Og við skulum, kæru Viðskiptaráðsmenn og gestir, færa okkur nær

vettvangi. Vegna þess að fyrir heilu ári, eða hinn 6. nóvember 2007

sagði ég hér á morgunfundi Viðskiptaráðs Íslands: “Hitt er einnig til að

ný orð fái nánast á sig goðsagnakennda helgimynd, eins og orðið útrás,

sem enginn þorir að vera á móti, svo hann verði ekki sakaður um að vera

úr takti, hafi ekki framtíðarsýn eins og það heitir nú, og þekki ekki sinn

vitjunartíma.

“Útrás” virðist þegar grannt er skoðað ekki vera annað en venjuleg

fjárfesting erlendis; auðvitað iðulega einnig nýting á þekkingu og

hæfileikum í bland við fjárfestinguna. Þannig mætti kalla byggingu

álvers á Reyðarfirði útrás Alcoa til Íslands. Það hefur reyndar ekki verið

nefnt. Þar er það fjárfesting í bland við þekkingu í áliðnaði sem er notuð.

Útrásin er auðvitað að mörgu leyti efnileg og sumir þættir hennar hafa

þegar skilað töluverðu í aðra hönd, ekki síst vegna þess að menn

notfærðu sér hagfelld skilyrði og ytri aðstæður. Ódýrt fé lá um hríð

hvarvetna á lausu og ýmsir aðilar hér á landi nýttu það tækifæri af

djörfung og krafti. Hin hliðin á útrásinni er þó sú og framhjá henni

verður ekki horft, að Ísland er að verða óþægilega skuldsett erlendis. Á

sama tíma og íslenska ríkið hefur greitt skuldir sínar hratt niður og

innlendar og erlendar eignir Seðlabankans hafa aukist verulega, þá hafa

aðrar erlendar skuldbindingar þjóðarbúsins aukist svo mikið, að þetta

tvennt sem ég áðan nefndi er smáræði í samanburði við það. Allt getur

þetta farið vel, en við erum örugglega við ytri mörk þess sem fært er að

búa við til lengri tíma.

Útrásarorðið er slíkt töframerki að jafnvel þegar menn virðast gera

innrás í opinber fyrirtæki almennings, þá er innrásin kölluð útrás. Og

fyrirtæki sem hafa þá frumskyldu, að lögum og samkvæmt efni máls,

fyrst og fremst að veita almenningi þjónustu við hinu lægsta verði, eru í

nafni útrásar skyndilega farin að taka þátt í áhættu erlendis, án þess að

6

skynsamleg umræða um þau atriði hafi farið fram í landinu áður. Í öllum

þessum efnum þurfa menn að fara að með gát.

Okkur Íslendingum hefur gengið vel að undanförnu og menn hafa

kunnað fótum sínum forráð, en það er heimskulegt að halda að við

getum slakað á kröfum til okkar sjálfra, ef áfram á vel að fara. Ein

þessara krafna er örugglega sú að leyfa ekki verðbólgu að festa sig í

sessi á nýjan leik. Allur undansláttur á þeirri kröfu mun bitna á

almenningi í landinu með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Við megum

ekki auka erlendar skuldir þjóðarbúsins umfram það sem nú er, þvert á

móti er okkur rétt og skylt að grynnka á þeim skuldum og ná þar

jafnvægi. Útrásaráformum þarf því að setja skynsamleg mörk. Sá

óhófsandi sem að nokkru hefur heltekið okkur má ekki ráða ferðinni til

framtíðar. Við vitum að víða er uppgangur okkar lofti blandaður. Við því

er ekkert að segja og það er eðlilegt að þættir eins og óefnislegar eignir

séu fyrirferðarmiklar á uppgangstímum þegar vel gengur, en þegar á

móti blæs og harðnar á dal, þarf aðeins lítið gat til að loftið leki úr

slíkum eignum. Þar er því einnig aðgæslu þörf.”

Ég held að of fáir hafi talið ástæðu til að taka mark á þessum

varnaðarorðum og rifjað var upp nýlega að fræðimenn töldu áhyggjur

mínar af skuldasöfnun þjóðarbúsins óþarfar ef ekki þaðan af verri. Ég vil

ljúka þessum tilvitnum í opinberar aðvaranir með orðum sem ég lét falla

í mars á þessu ári á ársfundi Seðlabankans. Ég hafði þá fjallað um að

ýmsir teldu að sá vandi sem þá var við að glíma væri ímyndunarvandi og

staðan væri raunverulega góð og þess vegna myndi þetta allt lagast af

sjálfu sér. “Hætt er við að þeir sem settu traust sitt á svo hagfellda þróun

hafi nýtt tímann verr en skyldi frá því í ágúst 2007. Bankastjóri eins

stærsta banka heims sagði sem svo “Meðan hljómsveitin spilar, dönsum

við.” Hann var látinn hætta skömmu síðar þegar bankinn sýndi ógurlegt

tap, en með ótrúlegar fúlgur í farteskinu fyrir sýnda fyrirhyggju og

framsýni. Af svipuðum ástæðum munu margir þola verr biðina eftir betri

tíð. Auðvitað er það enn ekki óhugsandi, að sterkir vindsveipar komi úr

óvæntri átt og hrindi óveðurskýjunum á augabragði af himni

markaðarins og skuldsettar yfirtökur skuldsettra fyrirtækja undir umsjón

lánastofnana bjóðandi lágmarkskjör og liprar tryggingar, komi á ný og

þá muni aftur morgna á markaði, íslenskum sem öðrum. En þótt þetta sé

ekki óhugsandi og dæmin sanni að markaðurinn sé ólíkindatól, er hætt

við að vinningshlutfallið í biðinni og voninni sé lakara en í Lottóinu. Því

er rétt að ganga út frá því sem vísu, að ástandið muni lítið lagast í bráð

og þótt það kunni að lagast, fari því fjarri að allt verði eins og áður. Hafi

menn ekki þegar tekið sér tak er ekki lengur neins að bíða. Leita þarf

allra leiða til að styrkja lausafjárstöðu fyrirtækjanna, ekki síst

fjármálafyrirtækjanna, og samhliða þarf að skoða markaðsmódelin

rækilega upp á nýtt. Það má segja að á knattspyrnumáli myndi þetta

þýða, að nú sé rétt að pakka í vörn og láta sér nægja marksvon með

hraðaupphlaupi ef tækifæri bjóðast þrátt fyrir allt. Þótt ýkt bölsýni sé

7

auðvitað til óþurftar er jafn vont eða verra að gylla stöðuna fyrir sjálfum

sér og almenningi og gefa til kynna að einhvers konar töfraleið sé til út

úr þessum vanda. “Að ljúga að öðrum er ljótur vani, að ljúga að sjálfum

sér hvers manns bani”, sagði þar.”

Þetta eru dæmi um þung aðvörunarorð af hálfu Seðlabankans, flutt

opinberlega á eins og hálfs árs tímabili til viðbótar margítrekaðri

umvöndun yfir því að bankarnir skyldu vera að lána almenningi og

fyrirtækjum í erlendum gjaldmiðli sem viðkomandi hafði ekki tekjur í.

Vissulega komust margir þannig undan aðgerðum Seðlabankans til að

knýja verðbólguna niður. Þau undanbrögð urðu til þess að vextir

Seðlabankans urðu að vera hærri en ella og standa lengur hátt. Á þessi

aðvörunarorð var lítt hlustað og því ekki eftir þeim farið. Og enn spyr ég

hvort ekki sé líklegt að það hefði fremur verið gert ef fjölmiðlar landsins

hefðu ekki verið í þeim heljarfjötrum sem þeir hafa verið í um alllanga

hríð? Auðvitað voru þess háttar varnaðarorð og upplýsingar iðulega

settar fram annars staðar heldur en opinberlega, bæði á fundum í

bankaráði, með forráðamönnum Fjármálaeftirlits og forráðamönnum

bankanna og stjórnvöldum í landinu. Var þá hægt að kveða enn fastar að

orði en gert var opinberlega. Bankastjórnin átti þannig allmarga fundi

með ráðherrum og embættismönnum til að lýsa þungum áhyggjum

sínum. Þar með talið allmörgum fundum með báðum formönnum

stjórnarflokkanna, ýmsum öðrum ráðherrum og embættismönnum.

Viðbrögð þessara aðila voru ekki óeðlileg. Þau voru oftast nær þau, að í

kjölfarið af fundi með bankastjórn Seðlabankans áttu þeir fundi með

forustumönnum viðskiptabankanna sem fullvissuðu ráðamenn um það

að áhyggjur Seðlabankans væru a.m.k. mjög ýktar, fjármögnun

bankanna væri góð út árið 2008 og nánast að fullu tryggð út árið 2009.

Fulltrúar Seðlabankans áttu fundi í London í fyrri helmingi

febrúarmánaðar á þessu ári. Þeir voru með háttsettum mönnum í

fjölmörgum stærstu bönkunum, sem mest viðskipti áttu við Ísland og

íslensk fyrirtæki, og eins fundir með matsfyrirtækjum sem þar eru

staðsett. Þótt Seðlabankamenn hafi lengi haft áhyggjur af stöðu

bankakerfisins, varð þeim mjög brugðið vegna þeirra viðhorfa, sem

komu fram á fundunum í London. Þegar heim var komið var óskað eftir

fundi með forustumönnum ríkisstjórnarflokkanna, fleiri ráðherrum og

embættismönnum, og fékkst sá fundur. Þar var lesin upp í heild skýrsla

um ferðina sem þá var til í handriti. Skýrsla þessi er alllöng. Ég mun hér

vitna til hluta hennar en nöfnum einstakra aðila sleppt utan einu sinni,

þar sem nafn verður að vera með samhengisins vegna. Í fyrri

tilvitnuninni segir svo: “Ljóst er að áhyggjur af Íslandi litast eingöngu af

áhyggjum af íslensku bönkunum, og talið að fyrirferð þeirra í

fjármálalífi Íslendinga sé slík, að verði þeim hált á svelli, þá detti aðrir

með þeim. Eftir almennan gegnumgang [ ] um stöðu efnahagsmála og

þær breytingar sem orðið hafa og það sem snýr sérstaklega að ríkinu og

verkefnum Seðlabankans, var fjallað töluvert um bankana af þeirra

8

hálfu. Lokaspurning þeirra varð síðan sú, hvað gerist ef íslensku

bankarnir komast ekki, eða ekki svo neinu nemi, á markaðina næstu tólf

mánuði eða svo? Svar Seðlabankamanna var efnislega það, að ef slíkt

gerðist, þá væru erfiðleikarnir orðnir mjög miklir fyrir íslensku

viðskiptabankana, en á það yrði að benda að við þær aðstæður hlyti

bankaheimurinn allur að standa svo illa að tala mætti um bankakreppu,

ef ekki heimskreppu. En þessi spurning [ ], svo ónotaleg sem hún

virtist, varð Seðlabankamönnum skiljanlegri þegar leið á þessa

fundaferð.”

Ég minni enn á, að þarna er verið að lýsa aðstæðum og umræðum fyrir

meira en sjö mánuðum. Seinni tilvitnunin er úr niðurlagi þessarar

skýrslu, en þar segir: “En þá niðurstöðu má draga af þessum viðræðum

og ummælum manna, sem svo vel til þekkja, en voru auðvitað settar

fram með misskýrum hætti, að íslenska bankakerfið væri í mikilli hættu,

ekki síst vegna þess hvernig það hefur þanist út, skipulagslítið og

ógætilega á undanförnum árum, í því trausti að lánsfjárútvegum yrði

ætíð leikur einn. Markaðir verði almennt lokaðir íslensku bönkunum

a.m.k. næstu tólf mánuði og telja þó sumir að 24 mánuðir sé líklegri tími

hvað það varðar. Auðvitað þarf að undirstrika rækilega þá óvissu sem í

slíkum fullyrðingum felst. En niðurstaðan er rökstudd svo, að þegar

markaður loks opnist muni stórir, öflugir og þekktir bankar fá aðganginn

fyrst, en síðast kemur að minni bönkum og íslenskir bankar verða mjög

aftarlega í röðinni. Og þau “módel” að fella íslensku skuldabréfin í

“vafningspakka”, sem gerði þau eftirsóknarverða vöru, eru horfin úr

myndinni og munu ekki koma aftur.

Það mundi vissulega ekki hjálpa Kaupþingi á nokkurn hátt að flytja

höfuðstöðvar sínar úr landi, eins og sumir viðmælendur töldu álitlegan

kost, en það mundi hins vegar létta stöðu annarra banka mikið og vera

jákvætt fyrir fjármálalíf Íslands eins og staðan er, því þá mundi verða

talið að íslenski Seðlabankinn og ríkið myndu geta bjargað þeim

bönkum sem eftir væru frá falli, ef sú neyðarstaða yrði uppi. Það var

talin ein meginskýring á háum CDS kjörum þessara banka, að þessi

staða sem seðlabankamenn væru að kynnast til fulls núna og kyngja,

væri tiltölulega vel þekkt á markaði og því hefði skortsstaða verið tekin

á íslensku bankana í trausti þess að markaðir yrðu þeim algerlega lokaðir

lengi og til viðbótar kæmi að íslenski Seðlabankinn og ríkið væru ekki af

þeirri stærð og styrk til að hafa bolmagn til að bjarga þeim frá falli, þótt

vilji stæði til þess. Sumir töldu að það eina sem gæti slegið á þessi háu

eftirá kjör væri ef íslenski Seðlabankinn gæti náð samningi við erlenda

seðlabanka um að veita bankanum fyrirgreiðslu í nauð, sem dygði til

þess að hann gæti staðið að sínu leyti til við björgunaraðgerðir á íslensku

bankakerfi. Niðurstaðan er þessi: Það er ljóst, að íslensku bankarnir [

] hafa stefnt sér og það sem verra er, íslensku fjármálalífi, í mikla hættu,

og jafnvel í hreinar ógöngur, með ábyrgðarlausri framgöngu á

undanförnum árum. Hættulegt er að hafast ekkert að í þeirri von að

9

markaðir opnist óvænt og allur vandi verði þá úr sögunni. Nauðsynlegt

er að hefjast þegar handa við að vinda ofan af stöðunni svo hún verði

ekki óleysanleg. Ekki er hægt að útiloka að miklu fyrr rætist úr

markaðsaðstæðum og aðgengi að fjármagni en nú er talið. Ekkert bendir

þó enn til þess og ef menn láta sér nægja að lifa í voninni verður of seint

að bregðast við þegar ljóst verður að vonin rætist ekki.”

Þegar menn heyra allar þessar tilvitnanir, sem bæði hafa verið settar

fram opinberlega og óopinberlega, fyrir alla þá menn er málið varðar er

undarlegt að heyra hróp gerð að Seðlabankanum vegna þess að hann hafi

setið hjá og ekki gert sér grein fyrir ástandinu og því ekki getað varað

aðra við. Þessi dæmi og svo mörg, mörg önnur sem hægt væri að rekja

ef tími gæfist til sýna glöggt, að Seðlabankanum var vel ljóst, jafnvel

betur en öðrum, hve alvarleg staðan var, og ráðlagði eindregið að

brugðist yrði við. “Rekum seðlabankastjórana” er hrópað á torgum og

undir taka þeir sem telja að bankastjórarnir liggi vel við höggi og

áróðursmaskínan fylgir vel á eftir. Áróðursmaskínan, sem “hefur verið

misnotuð grímulaust undanfarin ár” eins og Egill Helgason,

verðlaunasjónvarpsmaður orðaði það síðastliðinn sunnudag.

Nú má vel vera, að gott væri að seðlabankastjórarnir færu að gera

eitthvað annað en þeir gera núna, en það er önnur saga. En það er sláandi

að þeir sem gera nú hróp að Seðlabankamönnum þögðu þunnu hljóði,

þegar bankinn reyndi að vara alla við sem mest hann mátti. Það þarf að

rannsaka allt, er sagt núna og það þarf að velta við hverjum steini. En

það er ekki verið að rannsaka neitt og það sem verra er, það er ekki verið

að upplýsa almenning um eitt eða neitt. Seðlabankinn óskar eindregið

eftir því að hlutur hans í aðdraganda bankahrunsins verði rannsakaður til

fulls og það verði gert sem allra fyrst og fengnir til þess færustu erlendir

sérfræðingar. Seðlabankinn kvíðir ekki þeirri rannsókn. Verði

niðurstaðan hins vegar sú, að hann hafi brugðist, þarf engan bankastjóra

að reka, a.m.k. ekki þann sem hér stendur, hann mun fara án nokkurrar

tafar og án nokkurra eftirmála. Ég ítreka að Seðlabankanum finnst ekki

aðeins æskilegt að þáttur hans verði rannsakaður, hann beinlínis krefst

þess vegna þeirra ásakana sem uppi hafa verið hafðar, jafnvel af

ábyrgum aðilum. Þá verður fróðlegt að sjá hvort margir aðrir aðilar hafi

hreinni skjöld en Seðlabankinn í þeim efnum.

En við þau tímamót sem nú hafa orðið, þegar talað er um rannsóknir og

að velta eigi við hverjum steini, af hverju er þá ekkert upplýst um hvers

vegna bankarnir hrundu? Af hverju fær almenningur, sem á að borga

brúsann, og sá brúsi er engin smásmíði, engar gagnlegar upplýsingar

þótt allt ætti nú að vera á borðinu hjá þeim sem hafa mál hinna föllnu

banka í höndunum og allt að blasa við eins og opin bók. Niðurfelling

forráðamanna Kaupþings á ábyrgðum sínum og annarra hafði legið fyrir

vikum saman án þess að nokkuð væri um það upplýst. Það var ekki fyrr

en hneykslaðir starfsmenn láku þessum upplýsingum út sem þær urðu

10

almannaeign. Og síðan hefur ekkert verið upplýst, hvernig því máli

verður fylgt eftir. Ábendingar sem bárust um að kalla til lögreglu strax í

upphafi hafa ekki fengið brautargengi. Eru menn að bera fyrir sig

bankaleynd í þessu sambandi? Bankaleynd á ekki lengur við hvað þessi

atriði varðar. Sú reiði sem kraumar í þjóðfélaginu og hægt er að beina í

ýmsar áttir af áróðursmaskínum er ekki síst kraumandi vegna þess að

það er ekki verið að upplýsa almenning um eitt eða neitt. Af hverju hefur

það ekki verið upplýst að einn aðili skuldaði eitt þúsund milljarða í

íslenska bankakerfinu og þá er eingöngu verið að tala um

viðskiptabankana þrjá, ekki sparisjóðina, lífeyrissjóðina eða ýmsa aðra

aðila, sem viðkomandi skuldaði né erlendar skuldir sama aðila. Eftir að

bankaeftirlitið var fært frá Seðlabankanum gat hann ekki aflað sér

upplýsinga um slíkt. Hann gat ekki vitað það. En það vissu aðrir, á því

getur ekki verið neinn vafi. Eitt þúsund milljarða skuld eins aðila í

íslenska bankakerfinu er erfitt að skilja, jafnvel svo erfitt að menn leiða

hana hjá sér. En það má ekki víkja sér undan að horfa á þessa mynd.

Einn aðili skuldaði með öðrum orðum bönkunum þremur um eða yfir

eitt þúsund milljarða króna. Það er hærri fjárhæð en allt eigið fé gömlu

bankanna saman lagt. Bankastjórarnir sem lánuðu hver fyrir sig hlutu að

vita að samanlagt væri dæmið þannig. Vegna þess að þeir horfðu ekki

aðeins á lánsfé eigin banka, heldur fengu þeir öll gögn vegna veðtöku

áður en stærstu einstöku lán bankans voru veitt, eða það skyldu menn

ætla. Og eftirlitsaðilar hljóta að hafa vitað það líka og hafa því teygt sig

með ólíkindum langt til að finna út að sami aðili væri óskyldur sjálfum

sér við þessar aðstæður. Hvernig í ósköpunum gat þetta gerst? Hvaða

heljartök hafði viðkomandi á bönkunum og öllu kerfinu? Það er

algerlega víst að ef erlendum viðskiptaaðilum bankanna hefði verið þessi

staða ljós, hefðu öll viðskipti við bankakerfið þegar verið stöðvuð

erlendis frá, og bankarnir hefðu í kjölfarið hrunið. Er hugsanlegt að

umræða hefði vaknað í þjóðfélaginu um þessi atriði og önnur, ef allir

frjálsir fjölmiðlar, sem er reyndar skondið orð í þessu samhengi, hefðu

ekki verið í höndunum á eigendum bankanna? Og það hefur verið

upplýst að nýju bankarnir haldi áfram háttum gömlu bankanna og láti

menn sem skulda yfir þúsund milljarða í bankakerfinu ekki í gjaldþrot,

en gangi fljótt og vel að Jóni og Gunnu, sem eru þó nú orðin eigendur

bankanna á ný. Menn virðast ekkert hafa lært eða eru jafn hræddir og

fyrr. Ég ítreka að Seðlabanki Íslands hvetur eindregið til þess að hlutur

hans í bankahruninu, sem ýmsir vilja gera sem mestan verði

rannsakaður. Sú rannsókn verður einföld. Starfsmenn Seðlabankans hafa

ekkert að óttast. En það er hlálegt að þrátt fyrir þau hróp sem skipulögð

eru og gerð eru að þessari stofnun, þeirri stofnun sem ein varaði við

þróuninni á annað ár, þá er það svo að sennilega ætti Seðlabanki Íslands

að vera lang lang aftastur í rannsóknarþarfarröðinni. Það er meginkrafa

að það sé upplýst hver hin raunverulega staða bankanna var. Það

rannsóknarferli, sem þegar hefur verið kynnt, er með öllu óframbærilegt

og ófullnægjandi. Það er allt að því skondið að sjá tilburðina í öllum

þeim skipulega áróðri og herferð sem fram hefur farið, m.a. af hálfu

11

þeirra sem mesta ábyrgð bera á bankahneykslinu. Reynt hefur verið að

læða því að almenningi að orð sem féllu í viðtali við mig í Kastljósi,

þegar ég reyndi að skýra á mannamáli í fyrsta sinn fyrir almenningi,

hvað væri að gerast, að þau hefðu orðið til þess að bresk yfirvöld hefðu

sett hefndarverkalög á Ísland og fryst eignir Landsbankans. Þetta er

endurtekið í síbylju, síðast í Stöð 2 í gær með mjög óskammfeilnum

hætti, en það merkilega er að Bresku yfirvöldin hafa aldrei haldið þessu

fram, aldrei minnst á þetta einu einu orði, þótt vitað sé að bæði þeir

Gordon Brown og Alistair Darling séu miklir áhugamenn um Kastljósið

og horfi á það nánast á hverju kvöldi! Þeir hafa hins vegar skýrt hvers

vegna þeir gripu til þessa óyndisúrræðis. Það hafa ekki öll samtöl verið

birt hvað þessi mál varðar og þess vegna er auðveldara að bera fram

tilbúnar sakir og koma þeim inn hjá trúgjörnu fólki í gegnum þá

fjölmiðla sem “grímulaust hafa verið misnotaðir í mörg ár” eins og það

var orðað af sjónvarpsmanninum. Ég hef engar áhyggjur af þessu vegna

þess að þegar málin verða rannsökuð, þá hljóta fleiri samtöl að verða

birt. Mér er kunnugt um efni þeirra og mér er kunnugt um hvað í raun

réði afstöðu breskra yfirvalda.

Ágætu fundarmenn

Það var óhjákvæmilegt að fara nokkrum orðum um það sem ég hef rakið

hér að framan vegna hinna ómaklegu árása sem á Seðlabankanum hafa

dunið eftir bankahrunið. Ég hefði þurft ennþá meiri tíma til þess, en ég

mun fara nánar yfir þetta mál á öðrum vettvangi síðar. En við ætlum

okkur einnig að horfa til framtíðar, sérstaklega í ljósi þeirrar spár sem

sérfræðingar Seðlabankans birtu nú fyrir fáeinum dögum í

Peningamálum bankans. Það hefur verið orðað svo að sú spá sé dökk.

Það þarf engan að undra. Það varð myrkur um miðjan dag í íslenskum

bankamálum sl. október og myrkrið er dökkt, eins og karlinn sagði.

Hitt er annað mál að efnahagsspár hafa staðist heldur illa á síðustu árum

og þó ekki verr hjá sérfræðingum Seðlabankans en hjá öðrum þeim sem

búið hafa við hvað hviklyndast ástand. En hafi verið erfitt að spá að

undanförnu má segja að nú keyri um þverbak, því óvissuþættirnir eru nú

í aðalhlutverki, en þeir þættir sem segja má fyrir með nokkuð öruggri

vissu eru í aukahlutverkunum. Þó má segja að ef glöggt er í skýrslurnar

rýnt, að miðað við stærð áfallsins þá eru vonirnar tiltölulega bjartar.

Hvernig get ég sagt þetta, þegar augljóst er að atvinnuleysi muni aukast

mikið og vitað sé að innlendar skuldir muni vaxa mjög mikið. Nettó

erlendar skuldir áttu ekki að aukast mikið, en nú hefur verið ákveðið að

bæta við verulegum skuldabagga á þjóðina, án þess að lög standi til þess

og er þá gengið út frá því að Alþingi samþykki þá gerninga sem kynntir

hafa verið. Það lá ekki fyrir þegar spáin var gerð og mundi því

væntanlega gera myndina enn dekkri en ella væri og þyngja þær

fátæktarbyrðar sem á þjóðina eru settar. Það er ljóst að skýrslan ber með

sér að samdráttur í hagvexti verður verulegur, reyndar stöðnun og

afturkippur um skeið og atvinnuleysi mun fara vaxandi, jafnvel svo að

12

það nálgast það sem menn eiga að venjast á evrusvæðinu, þangað sem

draumar margra leggja nú leið í þeirri múgsefjun sem gengur yfir.

Hvernig get ég þá sagt að þrátt fyrir allt kynni þessi dökka skýrsla einnig

vonarglætur? Jú ég segi það vegna þess að þrátt fyrir hið mikla áfall má

segja að í spá sérfræðinga bankans felist einnig að þjóðin geti tiltölulega

fljótt komist út úr versta hluta vandans. Í Peningamálum er til fróðleiks

sýnd mynd um hagvöxt í kjölfar kreppu og sýndur samanburður margra

landa sem gengið hafa í gegnum slíkar kreppur. Ísland er á marga lund

betur sett og betur til þess fallið að rífa sig út úr kreppu af því tagi,

heldur en þau samanburðarlönd sem þarna eru sýnd, sem flest hver, ef

ekki öll, eru mun skemmra á þróunarbrautinni komin efnahagslega en

Ísland. Og Ísland hefur sýnt áður að viðbragðshraði þjóðarinnar er

verulegur og geta hennar til að laga sig að aðstæðum mikil. Á móti

kemur hitt og úr því skal ekki dregið, að það sem er lakara en á

samanburðarmyndinni nú, er að um þessar mundir er heimurinn allur í

efnahagslegum mótvindi og það gæti haft áhrif til að hægja á

endurreisninni hér. Til að mynda er hagvöxtur nú að verða neikvæður í

fyrsta sinn á evrusvæðinu og ljóst að ástand þar fer versnandi. Það þarf

ekki að draga úr okkur kjarkinn því spárnar sýna glöggt og okkar eigin

tilfinning styður þær spár að þjóðin hefur fulla getu til þess að ná

vopnum sínum hratt, þegar hún nær að helga sig verkefninu. Auðvitað

erum við ekki að ræða um vikur eða mánuði, fremur eitt til tvö ár.

Þegar stærsti hluti bankakerfisins hrundi á örfáum dögum í október og

Bretar settu bræðraþjóð sína í Nato á lista með verstu

hryðjuverkamönnum heimsins, því þar stóð ekki aðeins nafn

Landsbankans heldur einnig ríkisstjórnar Íslands var ekki furða þótt

gjaldmiðlasambönd milli Íslands og annarra ríkja lömuðust fullkomlega.

Margur var pirraður yfir því að það tók fáeina daga að koma lágmarks

gjaldeyrisþjónustu í horf af hálfu Seðlabankans, sem í raun var þó

kraftaverk við þessar aðstæður. Og síðan hefur tekist að tryggja

vöruflutninga til og frá landinu nokkuð snurðulítið miðað við umfang

vandans. Seðlabankinn hefur annast þá milligöngu sem bankarnir

önnuðust áður og hefur því fylgt gríðarlegt álag á bankann og starfsmenn

hans. Sú skipan hvorki getur né má standa lengi, en þetta gat

Seðlabankinn vegna þess að menn höfðu haft nægilegt þrek og

nægjanlegan styrk til að standa gegn því að gjaldeyrisforða hans væri

hent á bankabálið. Ef hann hefði brugðist í þeim þrýstingi, þá væri ekki

hægt að finna að því þó að gerð væru nú hróp að bankanum og

matvælum væri hent í húsnæði hans. En af þessum ástæðum þá hefur

Seðlabankinn getað tryggt og getur áfram tryggt áfallalausan innflutning

á meðan útflutningstekjurnar eru að koma hikandi heim, en fyrir því hiki

eru í rauninni ekki lengur neinar ástæður. Innan fárra daga munu allir

þeir sem vilja geta fengið gjaldeyri til hvers konar vöruviðskipta og

ferðalaga, þótt hömlur á fjármálaviðskiptum verði afnumdar í öðrum

áföngum. Útflytjendur eru að skaða sjálfa sig og aðra í fullkominni

skammsýni með því að draga það að koma með gjaldeyrinn sinn heim til

13

þjóðarinnar. Þeir þurfa ekki að óttast að geta ekki fengið allan þann

gjaldeyri sem þeir þurfa og þegar þeir þurfa. Gjaldeyrisflæði verður

jákvætt á næstu árum hvað vöruviðskipti varðar og óþarfi að ætla að

erlendir fjárfestar rjúki burtu í einni kös, þegar gengið tekur að fljóta

frjálst á nýjan leik, jafnóhagstætt og það verður þeim í byrjun.

Verðbólgan mun lækka hratt á næsta ári og vextir einnig.

Góðir fundarmenn

Ég legg að lokum áherslu á að það verður að fara að upplýsa þá sem

borga brúsann hreinskilnislega hvernig bankarnir stóðu áður en þeir féllu

og hvernig menn höguðu sér áður en það gerðist. Þá fyrst mun hefjast

upplýst umræða. Ef til vill í upphafi með þunga reiðinnar, sem ekkert er

við að segja og skiljanleg er, en hávaðamenn munu þá fljótlega missa

tökin á atburðarásinni og það er það mikilvægasta sem nú getur gerst við

uppbyggingu á efnahagslífi þjóðarinnar.

Fullyrt hefur verið að Norðurlandaþjóðirnar hafi óvænt sett fram þau

skilyrði að við tækjum á okkur umfram lagaskyldu áhættu af yfir 600

milljarða króna skuld vegna icesave reikninga, ella myndu þær ekki vilja

lána okkur miklu lægri upphæð hver þjóð. Ég vil ekki rengja þessar

upplýsingar, þótt ég hafi ekki séð neitt skriflegt um þær. Vinir okkar

Færeyingar settu a.m.k. enga slíka afarkosti fyrir sinni aðstoð. Það hefur

verið sagt, að sannir vinir séu þeir hóglátu englar sem lyfta undir mann

þegar maður sjálfur hefur misst flugið. Færeyingar eru þess háttar

englar, hafi þeir heila þökk og blessun."

Fréttaskýring: Vígreif varnarræða seðlabankastjóra