BJARNI RANDVER - - - MMI DEYR HART

SKYLDULESNING :

 

 

 

 

Guðni Elísson :

 

Í heimi getgátunnar

 

 

 

 

 

 

 

Kærur Vantrúar, glæra 33 og Egill Helgason

 

 

„Ekkert í gögnum málsins bendir til þess að kennarinn hafi á neinn hátt gerst brotlegur

við siðareglur HÍ. Fyrir liggja yfirlýsingar frá sjö nemendum er sátu námskeið

Bjarna um nýtrúarhreyfingar og segja þau öll kennsluna hafa verið til fyrirmyndar,

hvergi hafi verið hallað á Vantrú eða aðrar trúleysishreyfingar. Þessar yfirlýsingar

eru studdar af greinargerðum tíu sérfræðinga í túlkunarvísindum sem allir lýsa því

yfir að ekkert sé út á kennsluglærur Bjarna Randvers að setja. […] Síðast en ekki síst

fóru svo fjörutíu háskólakennarar yfir þau málsgögn sem lágu fyrir og komust að

þeirri niðurstöðu að Bjarni hefði ekki á neinn hátt gerst brotlegur við siðareglur og

að ekkert tilefni væri til að gagnrýna kennslugögn hans í námskeiðinu.“

Úr yfirlýsingu sem 109 akademískir starfsmenn við íslenska háskóla

skrifuðu undir og birt var í íslenskum fjölmiðlum 13. desember 2011.1

„Það virðast allir fallast á að glærurnar séu í hæsta máta vafasamar.“

Egill Helgason, 27. desember 2011, kl. 10.33.2

„Kæru félagar. Klukkan 15:00 í dag lýstum við yfir heilögu stríði á hendur

Bjarna Randveri og Guðfræði í Háskóla Íslands. Okkur ber skylda til að verja

heiður okkar þegar á hann er ráðist af svo voldugum andstæðingi að ósekju.

Við munum berjast á vefnum, í blöðum, með bréfum og jafnvel í fjölmiðlum

þar til fullur sigur er unninn.“ Á þennan veg hljómaði umtöluð yfirlýsing

Reynis Harðarsonar sálfræðings og formanns Vantrúar frá 12. febrúar

2010 á umræðuvef félagsmanna, en með henni blæs hann í lúðra fyrir þann

mikla greinaflokk sem félagið átti eftir að birta næstu daga og vikur gegn

stundakennaranum Bjarna Randveri Sigurvinssyni og Guðfræði- og trúarbragðafræðideild

Háskóla Íslands.3

Viku fyrr hafði félagið lagt fram þrjár kærur vegna kennslu Bjarna

Randvers í námskeiðinu Nýtrúarhreyfingar sem kennt var haustið 2009, en

Reynir Harðarson lýsir ferð sinni með kærurnar upp í Háskóla Íslands svo

í skeyti til félaga sinna: „Þremur sprengjum varpað … ósprungnar“.4 Ein

var afhent á skrifstofu Kristínar Ingólfsdóttur rektors HÍ, aðra fékk Pétur

Pétursson deildarforseti Guðfræði- og trúarbragðafræðideildar, en sú þriðja

fór inn á borð Amalíu Skúladóttur ritara Siðanefndar HÍ. Reynir upplýsti í

engu tilvikanna um tilvist hinna kæranna.

Deildarforseti afgreiddi kæruna 9. mars 2010 með traustsyfirlýsingu til

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 5

handa Bjarna Randveri og vantrúarfélagar drógu kæru sína til Siðanefndar

til baka rúmu ári síðar, 28. apríl 2011. Siðanefnd hafði þá sætt harðri gagnrýni

úr háskólasamfélaginu fyrir málsmeðferðina og þess var krafist að ný

yrði skipuð í staðinn en á það vildu vantrúarfélagar ekki fallast. Síðustu

kærunni var svarað með yfirlýsingu frá Kristínu Ingólfsdóttur rektor 15.

febrúar 2012, þegar hún sendi öllum starfsmönnum háskólans tilkynningu

um að ekkert hafi „komið fram í meðferð málsins sem bendir til þess að

viðkomandi stundakennari hafi gerst brotlegur í starfi“.5 Fjórða kæran, sem

var lögreglukæra á hendur Bjarna Randveri, var send til lögreglustjórans á

höfuðborgarsvæðinu 27. maí 2011 og var Bjarni m.a. kallaður í yfirheyrslur

í tengslum við hana. Lögreglustjórinn felldi hana niður 26. júlí 2012, en

rúmum mánuði áður, 18. júní 2012,6 lögðu vantrúarfélagar fram fimmtu

kæruna, í þetta sinn aftur til Siðanefndar HÍ en þar var um sömu kæru að

ræða og dregin hafði verið til baka 28. apríl 2011. Þeirri kæru var vísað frá

4. október 2012 á þeim forsendum að hún væri tilefnislaus. Í úrskurðinum

segir: „Þegar allt framangreint er virt er það mat Siðanefndar að umfjöllun

Bjarna Randvers Sigurvinssonar um trúlausa og félagið Vantrú í námskeiðinu

Nýtrúarhreyfingar hafi samrýmst viðurkenndum kennsluaðferðum,

verið innan ramma lýsingar á viðfangsefnum, efnistökum og markmiðum

námskeiðsins og hvorki falið í sér áróður né skrumskælingu.“7 Tekið er fram

að í frávísunardómi Siðanefndar felist endanleg niðurstaða þótt vissulega

gæti félagið tekið upp á því að kæra Bjarna Randver í sjötta sinn, eða einhverja

tengda honum.8

Meðhöndlun kærunnar innan háskólans og áróðursspuni Vantrúar í fjölmiðlum

vormánuði 2010 voru alvarleg atlaga að sjálfstæði íslenskra háskóla,

þar sem akademískum vinnubrögðum var ýtt til hliðar í nafni blindrar

sannfæringar, í nafni fullyrðingagleði sem átti rætur í getgátum og vissu sem

varð ekki hrakin með rökum. Það vekur óneitanlega forvitni að forsvarsmönnum

Vantrúar hafi ekki einu sinni þótt ástæða til að endurskoða efni

nýju kærunnar í ljósi skýringa Bjarna Randvers og nemenda hans. Félagið

brást t.d. á engan hátt við 197 síðna skýrslu Bjarna, „Svari við kæru Vantrúar“,

sem lögð var fram í maí 2010, og tók ekkert mark á greinargerðum sjö

nemenda úr námskeiðinu, en sérhver þeirra lýsti því yfir að kennsluhættirnir

hefðu verið í alla staði eðlilegir.

Hvaða tilgangi þjónar þessi glæra?

Við fyrstu sýn gætu einhverjir lesendur hugsanlega ætlað að ýmislegt væri

til í kæru vantrúarfélaga til Siðanefndar HÍ. Kæran er alls 17 síður (tveggja

síðna kærubréf og fimmtán síðna viðauki) og henni fylgja 74 af 174 glærum

Bjarna Randvers úr glærusettinu „Frjálslynda fjölskyldan“. Í kærubréfinu

er því haldið fram „að efnisval og efnistök Bjarna Randvers [séu] siðlaus“.

Fullyrt er, án þess að færð séu fyrir því rök, að hann hafi „slík tengsl við

Guðni E l í s son

6 TMM 2012 · 4

Þjóðkirkjuna að ætla [megi] að þau hafi litað málflutning hans í garð Vantrúar“.

Vantrú frábiður sér „afskræmingu“ á félagsskapnum og farið er fram

á að „siðferði þessa kennsluefnis verði metið í ljósi þeirra athugasemda sem

við komum hér á framfæri“.9

Þó er kæran um margt hin undarlegasta þegar farið er að rýna í hana.

Bjarni Randver er t.a.m. kærður fyrir að birta uppi á tjaldi án athugasemda

þrjár síður úr frægu trúleysisriti prófessors Níelsar Dungals Blekkingu og

þekkingu (bls. 465, 500 og 501).10 Það stöðvar vantrúarfélaga þó ekki í því

að leggja fram kæru sem byggir á því sem Bjarni Randver kunni hugsanlega

að hafa sagt á meðan glærurnar þrjár birtust á tjaldinu: „Þegar kemur að

prófessor Níels Dungal og bók hans „Blekking og þekking“ þykir okkur sem

Bjarni Randver missi sjónar á aðalatriðum og umfjöllun hans og val á tilvísunum

einkennist frekar af andúð og áróðri en upplýsingu og fræðslu“ (3).

Þáttastjórnandinn Egill Helgason var einn þeirra sem tók undir sjónarmið

vantrúarfélaga og sagði að því yrði „ekki neitað“ að glærur Bjarna væru „ansi

hæpnar“. Bjarni afgreiddi Níels Dungal „með því að vísa í hrein aukaatriði

í bók hans […] Helgi Hóseason [fái] sömu útreiðina, það er vísað í furðulegustu

kaflana í skrifum hans“. „Þetta virkar frekar lágkúrulegt“ bætir Egill

við, en færir ekki frekari rök fyrir skoðun sinni.11

Í huga vantrúarfélaga virðast nemendur Bjarna að sama skapi viljalausar

strengjabrúður sem beygja sig undir vilja læriföðurins er dælir eitri í allar

áttir. Ranghugmyndirnar rista æði djúpt og taka á sig sérkennilega mynd

þar sem mikið er gert úr valdi og ítökum Bjarna Randvers. Hann er voldugur

andstæðingur sem elur á misklíð og ýtir undir fordóma í garð trúleysis – og

jafnvel í garð hinna ólíku nýtrúarhreyfinga sem hann tekur fyrir í námskeiðinu.

12 Síðastnefnda kenningin er ekki síst forvitnileg fyrir þær sakir

að þar er helsta hugmyndafræðingi og stefnumótanda Samráðsvettvangs

trúfélaga ætlað að eitra umræðuna um nýtrúarhreyfingar á bak við tjöldin.13

Um leið horfa kærendurnir framhjá jákvæðum vitnisburði nemenda úr

námskeiðinu sem sumir eru sjálfir trúleysingar. Þeir horfa framhjá greinargerðum

akademískra sérfræðinga sem lásu glærurnar vandlega, ekki síður

en svar Bjarna og kæruna sem það byggist á. Flestir þessara sérfræðinga

þekktu ekkert til Bjarna Randvers áður og líklega er rétt að taka fram – í ljósi

ríkjandi tíðaranda – að margir þeirra sem skrifuðu greinargerðirnar eru, rétt

eins og ég, yfirlýstir trúleysingjar. Vantrúarfélagar horfðu þó ekki aðeins

framhjá fræðilegum forsendum námskeiðsins. Síðast en ekki síst horfðu

þeir framhjá bréfi Bjarna til nemenda sinna um það hvernig á að nálgast

glærurnar og námsefnið allt, en bréfið var sent út tveimur mánuðum áður

en félagsskapurinn Vantrú leggur fram kæru sína.

Í bréfinu sem dagsett er 6. desember 2009 minnir Bjarni á ýmis grundvallar

atriði vegna prófundirbúnings og bendir á að alls ekki sé nóg að lesa

glærurnar; þær séu „yfirborðskenndar í mörgum efnum og [nemendur fái]

verulega fyllri mynd af öllu með því að lesa þá bókakafla og þær greinar sem

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 7

eru [svo] að finna í fjölritaða lesheftinu“.14 Bjarni leggur jafnframt áherslu á

mikilvægi þess að „nálgast allt sem tengist fræðigreininni með bæði gagnrýnu

og hlutlægu hugarfari“. Hann segir nemendur eiga að sýna sjálfstæði í

vinnubrögðum og láta hvorki kennarann né höfunda kennsluefnisins mata

sig og bætir við: „Jafnvel þótt ég leitist við að vera hlutlægur í kennslunni eru

hvorki ég né höfundar lesefnisins hlutlausir því að félagslegur bakgrunnur

okkar, umhverfi og skoðanir setja óhjákvæmilega mark sitt á framsetningu

okkar og áherslur.“ Síðast en ekki síst leggur Bjarni áherslu á að nemendur

sýni viðfangsefninu virðingu:

Þó svo að nauðsynlegt sé að kunna skil á sögu viðkomandi trúarhreyfinga, starfsháttum

þeirra og trúfræði og þekkja þá gagnrýni sem þær hafa sætt þá getur það

allt saman virkað fáránlegt og óskiljanlegt fyrir þá sem ekki reyna að setja sig í spor

viðkomandi fólks og skoða heiminn út frá forsendum þess. Um er að ræða fólk af

holdi og blóði sem þarf í sínu félagslega samhengi að finna sér stað í tilverunni og

því sem því er dýrmætast. Þó svo að nauðsynlegt sé að kunna skil á gagnrýninni þarf

að gera sér grein fyrir því að það geta verið margar hliðar á hlutunum og áhersla á

gagnrýnina eina getur reynst villandi.

Þeir sem kjósa að byggja túlkanir sínar á höfundarætlan ættu að geta dregið

upp einfalda mynd af kennaranum Bjarna Randveri af þessu bréfi hans,

mynd sem byggð væri á raunverulegum gögnum. Bjarni hvetur nemendur

sína til þess að sýna sjálfstæði í hugsun og segir þá eiga að vera gagnrýna á

allt sem tengist fræðigreininni. Um leið minnir hann þá á mikilvægi þess að

þeir sýni viðfangsefni greiningarinnar skilning og virðingu, þótt það þýði að

sjálfsögðu ekki að varpa eigi fyrir róða gagnrýnum viðhorfum.

Annar og hættulegri Bjarni Randver birtist í umræðum vantrúarfélaga,

maður sem í mörg ár hefur markvisst eitrað umræðuna um Vantrú án

vitundar félagsmanna og byggir þekkingu sína á „leynilegri gagnasöfnun“

eins og núverandi formaður, Egill Óskarsson, lýsir því.15 Það er þessi

ímyndaði trúvarnarmaður sem stígur fram í kærunni, en hann er fyrst og

fremst settur saman af órökstuddum ályktunum. Í heimi getgátunnar er lítið

hægt að gera annað en að spyrja spurninga á meðan samhengi kennslunnar

vantar og ekki þarf að rýna lengi í sjálfa kæruna til þess að sjá að hún byggist

nær eingöngu á órökstuddum vangaveltum.

Hér eru nokkur dæmi um túlkunaróöryggið sem einkennir kæruna:

Innrammaður texti virðist fremur dreginn fram til að hæðast að höfundi en að

kynna málstað hans eða meginefni bókarinnar. [3] […] Er þetta ekki háðugleg

útreið og skrumskæling frekar en einlæg viðleitni til að koma til skila meginboðskap

höfundar? [3] […] Hvað ræður efnisvali Bjarna Randvers? Hvernig má útskýra

uppröðun glæranna?“ [4] […] Hver er tilgangur svona uppsetningar? [4] […] Er það

meginatriði, segir það eitthvað um málstað Dans eða má vera að þessu sé varpað

fram til þess eins að varpa rýrð á Dan Barker? [5] […] Tilgangur Bjarna virðist

vera að sýna að vantrúarmenn sem lærisveina eða skósveina Richards Dawkins. [5]

[…] Er tilgangurinn að sýna fram á áhrif „hugmyndafræðingsins“ á lærisveininn?

Guðni E l í s son

8 TMM 2012 · 4

[6] […] Er hér ekki um vandlega valdar tilvitnanir að ræða oft af einkabloggum

manna og útúrsnúning fremur en sanngjarna umfjöllun um stefnu og aðferðafræði

Vantrúar? [9] […] Hvað útskýrir útfellingar Bjarna Randvers? Eru þær líklegar til

að auka skilning eða andúð á manninum og málstað hans? Er þetta áróður eða

kennsla? [10] […] Aftur hljótum við að spyrja hvort hér er um fræðslu að ræða eða

einstrengingslegan áróður. Hvaða tilgangi þjónar þessi glæra? Er hún málefnaleg eða

sanngjörn? Gefur hún rétta mynd af umfjöllunarefni guðfræðingsins? [11] […] Það

sem strikað er undir með rauðu er þó greinilega aðalatriði í huga Bjarna. Eru þessar

yfir- og undirstrikanir til að merkja það mikilvægasta í textanum eða gefur það

fyrst og fremst til kynna hvað angrar guðfræðinginn? [13] […] Er guðfræðingurinn

að koma þeirri hugmynd að nemendum sínum að vantrúarmenn „haldi því fram að

trúarbrögð séu af hinu illa og að þeir einir hafi höndlað sannleikann“? Ekki verður

annað séð. Er þetta fræðsla eða áróður? [13] […] Við getum rétt gert okkur í hugarlund

hver svörin við þessum spurningum eru í huga Bjarna Randvers. [16] […] Aftur

hryllir okkur við tilhugsuninni um hver svörin við þessum spurningum eru í huga

guðfræðingsins. [16]

Það kemur líklega almennum lesendum á óvart að niðurstaða Vantrúar um

kennsluhætti Bjarna Randvers skuli vera jafn ótvíræð og raun ber vitni.

Vafinn sem einkennir alla kæruliðina er með öllu horfinn undir lokin og

vissan ein ríkir:

Af þessum glærum að dæma er umfjöllun Bjarna um Vantrú því ekki einungis

ófagleg heldur er ekki hægt að komast að annarri niðurstöðu en að tilgangur hennar

sé beinlínis að rægja félagið og ala á fordómum í garð meðlima þess.

Við höfum oft furðað okkur á ranghugmyndum kirkjunnar manna um okkur í

Vantrú og málstað okkar (og eflaust er það gagnkvæmt) en lítil von er á nokkrum

breytingum í þeim efnum ef sú fræðsla sem upprennandi guðfræðingar / trúarbragðafræðingar

hljóta er í höndum Bjarna Randvers að óbreyttu. [16]

Ýmis önnur atriði kærunnar eru kostuleg eins og þegar kvartað er yfir því

að Bjarni Randver segi vantrúarfélaga sækja innblástur til þekktra hugmyndafræðinga

á sviði trúleysis, manna eins og Richards Dawkins, Daniels

C. Dennett, Christophers Hitchens, Sams Harris og Níelsar Dungals. Þessari

glæru er einfaldlega ætlað að bregða upp mynd af trúleysisorðræðu samtímans,

nefna einstaklinga sem vantrúarfélagar sæki innblástur og hugmyndir

til – og eigi í óbeinni samræðu við. Félagsskapurinn virðist þó lítið

hrifinn af umræðu um áhrif og er Bjarni því kærður fyrir glæruna: „Þessi

uppsetning dregur upp mynd af skósveinum eða lærisveinum einhverra

meistara, nokkuð sem fer oftar en ekki illa í sjálfstætt hugsandi menn“ (5).

Máli sínu til stuðnings um það hversu langt Bjarni Randver gangi í áhrifavillu

sinni vitna þeir í glæru þar sem Richard Dawkins og Óli Gneisti Sóleyjarson

lýsa því báðir yfir að þeir séu stoltir guðleysingjar. Að mati vantrúarfélaga

gefur Bjarni þar til kynna að Óli Gneisti hermi eftir Dawkins, en slíkt sé

rangt þar sem yfirlýsing Óla sé eldri en sú sem Dawkins sendi frá sér: „Tilvitnunin

í Óla sett [svo] undir fyrirsögn sem gefur til kynna að hún sé undir

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 9

áhrifum frá Dawkins sem hún er ekki. Í ágúst 2006 var bókin God Delusion

ekki komin út. Er tilgangurinn að sýna fram á áhrif „hugmyndafræðingsins“

á lærisveininn?“ (6). Vantrúarfélagar minnast ekki á að Bjarni gefur upp

útgáfuár bókar Dawkins á glærunni (2007) og dagsetning fylgir tilvitnuninni

í Óla Gneista (2. ágúst 2006). Ályktun vantrúarfélaga um ætlan Bjarna er því

hreint út sagt fjarstæðukennd. Hið sama má reyndar segja um hugmyndir

félagsins um „sjálfstætt hugsandi menn“. Trúleysishugmyndir eru vitaskuld

rétt eins og aðrar skoðanir í samfélagsumræðunni mótaðar af sögulegum

kringumstæðum og ríkjandi orðræðu hvers tíma, eins og sést líklega best á

því að sjálft orðalagið „hugsandi menn“ er sótt til Níelsar Dungals sem notar

það iðulega um trúleysingja í verki sínu Blekkingu og þekkingu.16

Með þessu móti mætti rekja sig í gegnum kæruliðina og hrekja þá hvern af

öðrum eða útskýra hvers vegna ályktanirnar eru rangar eða byggðar á misskilningi.

Í seinni hluta þessarar greinar verður sjónum þó fyrst og fremst

beint að þeirri glæru sem alvarlegust þykir. Sá vantrúarfélaga sem líklega

hefur beitt sér af mestri hörku í málinu, Matthías Ásgeirsson, segir að glæran

snúist „um kjarna málsins“17 og sjónvarpsmaðurinn Egill Helgason tekur

undir þau sjónarmið, en dómur hans er þungur: „Mér sýnist þó að steininn

taki úr í glærunni þar sem er fjallað um Richard Dawkins og „fylgismenn“

hans – það má reyndar spyrja hverjir séu fylgismenn Dawkins, hann á milljónir

lesenda út um allan heim en hefur ekki stofnað neina hreyfingu eða

söfnuð um hugmyndir sínar svo ég viti.“18

Glæra 33

Glæra 33 í 4. hluta „Frjálslyndu fjölskyldunnar“ fær langmesta rýmið í

kæru Vantrúar en um hana er fjallað á síðum 13 til 16 af þeim 15 síðum

þar sem kæruatriðin eru rakin (3–17), en alls leggja vantrúarfélagar fram

74 glærur sem þeir gera athugasemdir við. Þar hverfa líka spurningarnar

og vangavelturnar. Sök Bjarna liggur skýr fyrir. Sá varnagli er einn sleginn

í upphafi að glæran „eigi líklega að fjalla um Vantrú“ (13) í ljósi þess að

helmingur hennar er helgaður teikningum í blogggrein eftir framhaldsskólakennara

í Reykjavík, en „[m]yndirnar eru líklega viðbrögð við heilagri

reiði múslima vegna skopmyndamálsins í Jyllandsposten og settar fram

til að styðja við tjáningarfrelsið“ (13–14). Teikningarnar eru af „Múhameð

spámanni (líklega). Á þeirri fyrstu er hann að kasta af sér vatni, á annarri

er hann teiknaður sem bleyjubarn og á þeirri þriðju liggur hann undir Jesú

í samfarastellingu (andlit þeirra sett inn á indverska teikningu)“ (13). Vantrúarfélagar

gera engar athugasemdir við myndbirtinguna, aðra en þá að

Bjarni gerist sekur um að „notast við áróðursbragðið „guilt by association““

(14), myndirnar séu „teknar sem dæmi um málflutning Vantrúar“ þótt maðurinn

tengist Vantrú ekki á nokkurn hátt.19

Í huga þeirra eru myndirnar líka aukaatriði, meginþungi gagnrýninnar

Guðni E l í s son

10 TMM 2012 · 4

beinist að „niðurstöðu[m] og samantekt Bjarna á þessari glæru“ en hún segi

„í raun allt sem segja þarf um afstöðu kennarans og guðfræðingsins til Vantrúar“

(14). Hvernig hljóma svo þær fullyrðingar sem Bjarni Randver setur

fram á glærunni alræmdu og Egill Helgason birti og gagnrýndi svo harðlega

á síðu sinni?20

Megin vandinn við herskáan málflutning Dawkins og fylgismanna hans gegn þeim

trúarbrögðum sem þeir fyrirlíta er að hann er vatn á myllu haturshreyfinga sem

grafa undan allsherjarreglu samfélagsins og almennu siðferði með því að …

• smána hvaðeina sem er öðrum heilagt.

• umbera ekki trúartjáningu á opinberum vettvangi.

• skerða málfrelsi trúaðra.

• andmæla almennum mannréttindum á borð við að foreldrar veiti börnum

sínum trúarlegt uppeldi og börn fái að tjá sig um trúarefni í skólum.

• leggja í einelti m.a. með uppnefnum þá sem hafa önnur viðhorf.

• fordæma minnihlutahópa á borð við gyðinga.

• ástunda guðleysistrúboð í neikvæðri merkingu þess orðs.

Ekki aðeins vantrúarfélagar á borð við Valgarð Guðjónsson lýstu því yfir að

Bjarni Randver sakaði trúleysingja „ítrekað um gyðingahatur í kennslu“.21

Fjöldinn allur af einstaklingum, sem höfðu engar forsendur til að meta

fræðilegt samhengi glærunnar, tók undir áfellisdóminn með Agli, þótt

vissulega reyndu líka ýmsir að andmæla óábyrgum ummælum netverja,

m.a. nemendur Bjarna Randvers úr námskeiðinu. Erling Ingvason hélt því

fram að glæran „jaðr[aði] við hatursáróður“,22 og Sif Traustadóttir spurði

hvort þetta væri „boðlegt sem kennsluefni í Háskóla Íslands?“ Arnþór Jón

Þorvarðsson sagði glæruna „náttúrlega út í hött. Ekki einn punktur á henni

[standist] skoðun“. Og Kjartan Valgarðsson sagði að það sem hér sé sýnt uppfylli

„einfaldlega ekki akademískar kröfur“.

Jafnvel akademískir starfsmenn við íslenskar háskólastofnanir hikuðu

ekki við að senda frá sér opinberar yfirlýsingar án þess að hafa kynnt sér

málið. Þuríður Jóhannsdóttir, lektor á menntunarvísindasviði við HÍ, segir

að ef maður hafi „lært textarýni og [skilji] læsi í víðu samhengi eins og sagt

er í nýjum námskrám þá [sé] erfitt að verja svona lagað sem kennsluefni á

neinu skólastigi“. Þuríður færir ekki frekari rök fyrir þessari skoðun sinni,

en yfirlýsing hennar er ekki síst alvarleg vegna þess að hún mælir í krafti

„sérfræðiþekkingar“, en án þess að hafa sinnt rannsóknarskyldu sinni í

málinu og hafa orð hennar verið tekin upp af vantrúarfélögum og stuðningsmönnum

þeirra – t.d. segir ummælandi sem kallar sig aðeins Ásgeir: „Og

svo ég bæti einu við: Hvaða dylgjur eru þetta um menntun Vantrúarfólks og

að umfjöllun um glærurnar sýni að það hafi ekkert vit á háskólanámi? Vita

þau ekki að dósent (eða var það lektor?) við menntavísindasvið hefur sagt að

glærurnar séu drasl? Vita þau kannski betur en hún um eðli háskólanáms?“23

Þessu er auðsvarað. Ólíkt þeim 109 akademísku starfsmönnum sem skrifuðu

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 11

undir stuðningsyfirlýsingu Bjarna Randvers hafði Þuríður engin gögn undir

höndum og því takmarkaðar forsendur til þess að tjá sig um málið.

Fæstum þeim sem veittust opinberlega að Bjarna Randveri virtist koma

til hugar að glærur námskeiðsins snúist ekki aðeins um að rekja staðreyndir,

heldur fjalli þær einnig um átakaþætti, hugmyndir og sjónarmið þeirra ýmsu

aðila sem viðfangsefnið varða. Glæra 33 er einfaldlega samantekt á algengum

skoðunum um harðlínutrúleysi sem eðlilegt er að ræða í námskeiði sem

snýst um nýtrúarhreyfingar.24

Námskeið í trúarlífsfélagsfræði eru eðli málsins samkvæmt átakamiðuð og

glærunum er ætlað að draga fram atriði sem tengjast þeim skilgreiningum

og flokkunarkerfum sem liggja til grundvallar í kennslunni. Í hæfniviðmiðum

námskeiðsins kemur fram að nemendur eigi að sýna ólíkum trúarskoðunum

umburðarlyndi og skilning, en þó ekki á kostnað gagnrýni, og

að nemendur eigi að þekkja og skilja „helstu ágreiningsefni í tengslum við

nýtrúarhreyfingar jafnt erlendis sem á Íslandi, einkum á opinberum vettvangi

í gegnum fjölmiðla“.25 Í slíku námskeiði hlýtur þekkingin öðrum

þræði að liggja í því að geta rætt sannleiksgildi ákveðinna ágreiningsefna

eins og þau birtast í fjölmiðlum, og ekki síður að „geta vegið og metið hvort

það geti stafað hætta af einstökum umdeildum nýtrúarhreyfingum“ eins og

það er orðað í hæfniviðmiðunum.

Allar þær fullyrðingar sem Bjarni birtir á glærunni alræmdu eru vel

þekktar í trúarumræðunni og margar umdeildar. Stundum er reynt að færa

fyrir þeim málefnaleg rök, stundum eru á ferðinni órökstuddar ásakanir

sem einungis er ætlað að særa og þagga niður í andstæðingnum. Nemendur

áttu að taka fullyrðingarnar til greiningar, en Bjarni Randver lýsir

sjálfur fræðilegu samhengi glærunnar sem svo á spjallþræðinum aftan við

athugasemd Egils Helgasonar að þar séu:

dregin fram meginatriði í gagnrýni hörðustu andstæðinga svonefnds herskás guðleysis,

gagnrýni þeirra á þær vantrúarhreyfingar sem vilja sníða trú, trúarstofnunum

og trúarbrögðum sem þrengstan stakk á opinberum vettvangi og jafnvel ganga milli

bols og höfuðs á öllu slíku. Hörðustu gagnrýnendur róttækra guðleysishreyfinga

koma úr ýmsum áttum. […] Þeir geta verið fundamentalistar úr hvaða trúarbrögðum

sem er eða frjálslyndir einstaklingar sem óháð trúarafstöðu vilja stuðla

að samræðu milli ólíkra trúarbragða og lífsviðhorfa. Þau sögulegu dæmi úr ýmsum

áttum, sem tilgreind eru með punktunum, eru sett fram til að vekja nemendur til

umhugsunar og fá þá til að bregðast við með gagnrýnum hætti. Af orðum þínum,

Egill, og ýmissa annarra má ætla að ég megi ekki í kennslu minni draga fram gagnrýni

einstaklinga og hópa á róttækar guðleysishreyfingar í háskólakennslu og að

sama skapi virðist þið ætla að gagnrýnin birti persónulega afstöðu mína til guðleysis

sem ég haldi fram í kennslustund. Hvergi hefur komið fram að nemendur mínir hafi

skilið umrædda glæru sem einhverja boðun af minni hálfu þegar ég tók þetta fyrir

heldur þvert á móti. Þeir áttu að gagnrýna þessi atriði. Þess má auk þess geta að þetta

var ekki eina dæmið um umfjöllun um ákveðna hreyfingu þar sem ég dró saman

helstu sjónarmið gagnrýnenda.26

Guðni E l í s son

12 TMM 2012 · 4

Erfitt reyndist að fá gagnrýnendur Bjarna Randvers til þess að skilja að slík

glæra í hug- eða félagsvísindum eigi fullan rétt á sér, jafnvel þótt hún birti

umdeild sjónarmið sem nemendur áttu að bregðast við og greina. Glæru

getur t.d. verið ætlað að draga upp á skýran hátt hugmyndir tiltekins hóps

um andstæðinginn, hún er þá lykill að ágreiningsforsendum, sem dregur

ekki síður upp mynd af þeim sem fellir dóminn en viðfangsefni ummælanna.

Yfirlýsingar þær sem Bjarni Randver birti á glæru 33 geta undir ákveðnum

sögulegum kringumstæðum verið réttmæt lýsing á félagslegum afleiðingum

harðlínutrúleysis. En þær geta einnig, undir annars konar sögulegum

kringumstæðum, t.d. í samfélögum þar sem bókstafstrú er fyrirferðarmikil,

verið mælskufræðileg aðferð valdastéttar til þess að þagga niður í lýðræðislegum

tilburðum trúleysingja. Þetta þarf að sjálfsögðu allt að ræða í námskeiði

um nýtrúarhreyfingar og samhengið kallar ávallt á ótal varnagla sem

lúta bæði að greiningu á harðlínutrúleysi og gagnrýnni umræðu um það.

Yfirlýsingarnar sem birtast á glærunni eru einfeldningslegar sé þeim ætlað

að standa sem sjálfstæð ,fræðileg‘ úttekt á afleiðingum harðlínutrúleysis. Þá

mætti skilgreina þær sem boðun eða trúvörn í anda þess sem andstæðingar

Bjarna Randvers ætla honum. En sem útgangspunktum að umræðu sem er

mörkuð ýmiss konar sögulegum og hugmyndafræðilegum skilyrðum gegna

liðirnir allt öðru hlutverki. Þeir verða að leið inn í flókið fræðilegt samhengi,

trúarbragðafræðigreiningu af þeim toga sem Bjarni Randver stundar.

Hver sá sem hefur fylgst með vörn Bjarna í þessu máli ætti að geta

tekið undir þá fullyrðingu að hann sé fremur fulltrúi varnaglans en yfirlýsingarinnar,

málsvari málalengingarinnar fremur en hnitmiðaðs skotgrafastíls.

Svar hans til Siðanefndar HÍ við kæru Vantrúar var 197 blaðsíður

og í þau örfáu skipti sem hann hefur tjáð sig opinberlega um kærumálið á

hendur sér rúmast svörin ekki í athugasemdadálkum fréttamiðlanna, svo að

hann neyðist til að birta þau í mörgum bútum, enda eru þar á ferðinni stuttar

ritgerðir, stundum í kringum 2000 orð. Þetta veit meira að segja Matthías

Ásgeirsson sem skrifaði eitt sinn eftir að Bjarni hafði sent frá sér risavaxna

greinargerð sem svar við ágreiningsatriði á vefsvæði DV: „Ef Bjarni Randver

hefði góðan málstað að verja hefði hann svarað í stuttu og kjarnyrtu máli þar

sem auðvelt væri að greina aðalatriði frá aukaatriðum. Það gerir hann ekki

vegna þess að hann er að reyna að villa um fyrir fólki.“27 En sannleikurinn

getur verið flókinn og frekur til rúmsins, sérstaklega ef mælandinn gengur

ekki að honum sem sjálfgefnum og vísum.

Það er í þessu flókna samhengi aðalatriða og aukaatriða sem Bjarni

Randver miðlar þekkingu sinni, jafnvel þegar í henni felst gagnrýnin

greining á mögulegum afleiðingum harðlínutrúleysis.28 Slíka gagnrýni

ætti þá að sjálfsögðu ekki einskorða við trúleysishreyfingar heldur ætti

að vara við hvers kyns niðurrífandi samskiptamynstri á vettvangi trúarlífsumræðunnar.

Rökkvi Vésteinsson hefur skrifað margar opinberar færslur gegn kennslu

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 13

Bjarna Randvers á Fésbók og annars staðar. Í einni af fjölmörgum kappræðum

á netinu sendi hann frá sér eftirfarandi yfirlýsingu (í tveimur

færslum):

Um leið og Bjarni Randver getur bent á rannsóknirnar sem sýna fram á að málflutningur

Dawkins og hans líkra ýti undir hópa sem stuðla að niðurrifi samfélagsins og

Gyðingahatri (eins og stóð í glærunum hans), þá skal ég gúddera Bjarna karlinn sem

akademískt faglegan. […] Og svo má hann gjarnan sýna fram á hvernig það sama

eigi EKKI við um málflutning kristinna manna, til dæmis Þjóðkirkjunnar.29

Misskilningur Rökkva mótar aðkomu margra að málinu. Gagnrýnendur

Bjarna Randvers virðast ætla að hann þurfi að leggja fram rannsóknir

sem sýni fram á sannleiksgildi þeirra fullyrðinga sem settar eru fram til

greiningar á glærum námskeiðsins. Það gefur auga leið að námskeiðsglærum

væru settar þröngur skorður ef allar fullyrðingarnar yrðu að vera ,sannar‘

í þeim skilningi að þær væru byggðar á empírískum rannsóknum. Í námskeiði

sem er öðrum þræði helgað djúpstæðum og hugmyndafræðilegum

átökum er nóg að ágreiningurinn sé til staðar til þess að það þurfi að lýsa

honum. Tilgangurinn er vitaskuld öðrum þræði að grafast fyrir um eðli

ágreiningsins sem getur verið af ýmsum toga, allt eftir sögulegu og félagslegu

samhengi hreyfingarinnar sem fjallað er um.

Önnur fullyrðing Rökkva snýr að þeirri óbeinu ásökun að Bjarni Randver

dragi aðeins fram aðra hlið málsins, að á glærum hans bregði ekki fyrir

gagnrýni á „málflutning kristinna manna, til dæmis Þjóðkirkjunnar“. Þetta

er algeng skoðun meðal forkólfa Vantrúar, t.d. setur Matthías Ásgeirsson

hana fram á vef félagsins haustið 2012, stuttu eftir frávísun Siðanefndar HÍ:

[…] heldur þú að Bjarni Randver hafi fjallað með sama hætti um Þjóðkirkjuna sem

hann tilheyrir og hefur starfað fyrir? Það er varla langsótt að segja að málflutningur

hennar og Lúthers geti (og hafi) verið vatn á myllu haturshreyfinga sem ofsækja

minnihlutahópa eins og gyðinga – er það nokkuð? Hefur hann fjallað um einhvern

annan hóp með sama hætti? Ekki er að sjá af [svo] svo sé af glærum hans.30

Matthías segir að öllum líkindum ósatt um þekkingu sína á glærum Bjarna

Randvers en hvergi er að finna nokkra vísbendingu um að hann hafi séð

meira en 10% glæranna í námskeiðinu Nýtrúarhreyfingar og hann hefur án

efa ekkert séð af glærunum í námskeiðinu Kirkjudeildarfræði sem einnig

var haldið 2009.31 Hann hefur því engar ,jákvæðar‘ og ,hlutlausar‘ glærur

að bera saman við ,vondu‘ glærurnar um Vantrú (sem eru líklega þær einu

sem hann hefur undir höndum). Að sama skapi minnist Matthías ekki einu

orði á yfirlýsingar nemenda Bjarna um námskeiðið, en þau gögn er hann þó

með. Davíð Þór Jónsson sagði t.a.m. í greinargerð sinni að Bjarni hefði gætt

„algers hlutleysis gagnvart boðskap og kenningum“ þeirra hreyfinga sem

hann ræddi og að gagnrýnastur hafi hann verið á þjóðkirkjuna „en að hans

mati hafði hún í gegn um [svo] tíðina verið iðnari við að vara við ýmsum

Guðni E l í s son

14 TMM 2012 · 4

þessara hópa en nokkur ástæða var til. Fyrir þessu færði hann rök.“32 Annar

nemandi Bjarna, trúleysinginn Jakob Ævarsson, lýsir uppbyggingu námskeiðsins

svo:

Mín reynsla af þessum áfanga (eins og mörgum öðrum sem ég hef tekið hjá Bjarna

Randveri) er sú að hvað sem hann er að kenna þá dregur hann fram mestu ádeiluatriði

efnisins samhliða almennri fræðslu. Sbr. ef við lærum um Votta Jehóva, þá er

ýtarleg almenn fræðsla um samtökin fyrst og svo eru mestu ádeiluefnin, eins og

þekkt gagnrýni eða umdeildar kenningar settar fram og kynntar eins og heimsendaspá

þeirra fyrir árið 1975.33

Glærur Bjarna gefa sterklega til kynna að lýsingar Jakobs og Davíðs Þórs séu

réttar.

Ef Matthías hefði t.d. undir höndum glærur Bjarna Randvers úr námskeiðinu

Kirkjudeildarfræði sæi hann að í glærupakkanum „Lútherskir“

(sem lagður var fram í námskeiðinu) snúast glærur 14 til 21 um tengsl

lúthersku kirkjunnar við Þýskaland nasismans og ábyrgð hennar á vexti og

uppgangi hans, þótt vissulega bendi Bjarni einnig á fulltrúa innan kirkjunnar

sem tóku virkan þátt í andstöðunni gegn þessari öfgahreyfingu (glærur 19

og 20). Önnur glæra úr glærusettinu „Rómversk-kaþólska kirkjan“ gengur

jafnvel lengra í ,andúð‘ sinni á kristnum kirkjudeildum – sé tekið mið af leshætti

vantrúarfélaga – en þar birtir Bjarni Randver frétt úr Morgunblaðinu

þar sem ræða Benedikts XVI. páfa við Regensburg-háskóla í Þýskalandi í

september 2006 er gerð að umfjöllunarefni. Páfi tengdi saman íslamstrú og

ofbeldi, en ræða hans var fordæmd af ýmsum talsmönnum múslima og haft

eftir Magnúsi Þorkeli Bernharðssyni, sérfræðingi í málefnum Mið-Austurlanda,

að hún: „Gæti orðið vatn á myllu öfgamanna“ (glæra 81).34

Þótt kenning Matthíasar um ,jákvæðar‘ og ,neikvæðar‘ glærur sé sett fram

sem staðreynd mætti færa fyrir því rök að nærtækara væri að skilgreina

hugmyndir hans um Bjarna Randver á forsendum trúvarnar og vegna þess

að hugmyndir hans eru nánast af trúarlegum toga er útilokað að fá hann

og aðra sem hafa sig í frammi í þessu máli til að breyta afstöðu sinni í ljósi

fyrirliggjandi gagna.

Gagnrýni Bjarna Randvers er því á engan hátt bundin við trúleysishreyfingar.

Hann leggur mikið upp úr umburðarlyndi og skilningi,35 en þó

ekki á kostnað þess að draga fram ýmislegt ámælisvert og annað sem kallar

á skýringar og frekari greiningu. Nemendur verða samkvæmt hæfnismatinu

að „geta lagt gagnrýnið fræðilegt mat á félagslega og menningarlega stöðu

nýtrúarhreyfinga á Íslandi“ og „geta vegið og metið hvort“ hætta stafi „af

einstökum umdeildum nýtrúarhreyfingum“. Sú gagnrýna nálgun sem vantrúarfélagar

kvarta mest undan er þannig liður í fræðilegum forsendum

námskeiðsins og almennum viðmiðum fræðigreinarinnar.

Að sama skapi skiptir umburðarlyndi og skilningur máli í allri greiningu.

Glæra 22 í 4. hluta „Frjálslyndu fjölskyldunnar“ snýr einmitt að særandi

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 15

ummælum Karls Sigurbjörnssonar biskups sem talaði á niðrandi hátt um

trúleysi. Óbilgjörn afstaða valdhafa getur að mati Bjarna Randvers varpað

ljósi á málflutning þeirra vantrúarfélaga sem þykir að sér vegið og bregðast

því við á sama hátt. Til þess að draga þetta fram birti Bjarni glæru með

grein eftir Véstein Valgarðsson þar sem hann segir biskup hafa „sent okkur

trúleysingjum ófáar sneiðarnar á undanförnum árum. Til dæmis hefur

hann líkt okkur við siðleysingja og sagt lífsviðhorf okkar „mannskemmandi

og sálardeyðandi“ og að þau „ógni mannlegu samfélagi“. […] Það er holur

hljómur í tali um virðingu og umburðarlyndi, þegar biskup lætur svona

dembur ganga yfir þá sem aðhyllast önnur lífsviðhorf.“36 Við erum minnt

á hversu öflugt þöggunartæki ásakanirnar á glæru 33 geta verið og hér er

að finna enn eina vísbendinguna um hvers vegna ekki er hægt að lesa hana

án þess að taka tillit til annarra glæra og hins fræðilega samhengis námskeiðsins.

Viðhorfin sem birtast á glæru 33 má víða finna í trúarbragðaumræðunni,

jafnt hér á landi sem erlendis. Egill Helgason gagnrýndi Bjarna Randver

harðlega fyrir að gera þeim skil í kennslustund, en í umræðunni um

Dawkins og fylgismenn hans sýndist honum „steininn tak[a] úr“. Það kemur

því líklega lesendum nokkuð á óvart að Egill skuli sjálfur vera fulltrúi

margra þeirra sjónarmiða sem hann deilir ranglega á Bjarna Randver fyrir að

boða í kennslustund með glærunni umtöluðu. Aðkoma Egils Helgasonar að

þessu máli er sorglegur vitnisburður um þá tækifærismennsku sem stundum

einkennir þjóðmálaumræðuna á Íslandi.

Egill Helgason og vantrúartalibanarnir

Á árunum 2006 til 2007 skrifaði Egill Helgason röð pistla þar sem hann

gagnrýndi félagasamtökin Vantrú fyrir herskátt trúleysi en vantrúarfélagar

höfðu þá um nokkurt skeið verið umsvifamiklir í allri trúmálaumræðu í fjölmiðlum

og á netinu og beint spjótum sínum mjög að þjóðkirkjunni og m.a.

vinaleið hennar innan grunnskóla. Vantrúarfélagar svara Agli í hvert sinn

fullum hálsi, bæði í umsagnarkerfinu undir pistlum hans og á vefjum sem

tengjast þeim með einum eða öðrum hætti.37 Tónninn breytist fyrst eftir að

Egill býður Matthíasi Ásgeirssyni – virkasta félaga í samtökunum – í Silfur

Egils í desember 2007, en líta má á þann fund sem eins konar sáttargjörð

milli Egils og vantrúarfélaga vegna þess að tóninn í samskiptunum breytist

verulega eftir þetta og vantrúarfélagar hætta að láta skammirnar dynja á

Agli. Egill, sem varið hafði þjóðkirkjuna fram að því, birtir nokkrum dögum

síðar grein sem hugnast vantrúarfélögum mjög en hún nefnist „Þjóðkirkjan

er búin að vera“.38

Átökin við helstu liðsmenn Vantrúar má líklega rekja til pistils sem Egill

skrifaði 19. janúar 2006 þar sem hann fjallaði á gagnrýninn hátt um herskátt

trúleysi. Egill kvartar yfir því að umræðan um trúarbrögð stýrist af pólitískri

Guðni E l í s son

16 TMM 2012 · 4

rétthugsun, t.d. sé þrýstingurinn á kristna söfnuði um að leyfa kirkjuvígslur

samkynhneigðra ósanngjarn. Rangt sé að ásaka trúað fólk um fáfræði og

fordóma, það vilji fara hægt í sakirnar og álíti einfaldlega samtímann vera

óþarflega ágengan og frekan. Kirkjunni verði að sýna umburðarlyndi þótt

hún sé treg í taumi og forðast beri að feta þá slóð sem farin hafi verið í

Bretlandi þar sem fólk sé handtekið og sæti lögreglurannsóknum ef það sé

grunað um „hómófóbíu“. Pistlinum lýkur svo:

Talandi um herskátt trúleysi. Það þykir allt í lagi að lemja kröftuglega á trúuðu

fólki. Í Bretlandi er nýbúið að sýna sjónvarpsþætti eftir Richard Dawkins, eitt helsta

átrúnaðargoð trúleysingja, þar sem hann líkir trúnni við veirusýkingu og flokkar

barnatrú með misnotkun á börnum. Þættirnir heita Rót alls ills – hvorki meira né

minna. Sjálfur boðar Dawkins hugmyndir sem byggja á „eigingjarna erfðaefninu“

– það er í sjálfu sér áhugaverð kenning en heldur nöturleg. Menn eins og hann

verið [svo] að boða endalok trúarbragðanna í mörg hundruð ár – við minnumst

til dæmis Voltaires og frægra orða hans: Écrasez l‘infâme! – en ekki enn orðið að

ósk sinni. Meira um það síðar, en nefna má að bæði kommúnismi og nasismi eru

afsprengi skynsemishyggju, gerðu meira að segja tilkall til að vera einhvers konar

vísindi.39

Óli Gneisti Sóleyjarson svarar Agli í athugasemdakerfi pistilsins og segir það

„ómerkilegt og ósmekklegt bragð“ að „líkja andstæðingum sínum við nasista

og kommúnista“, þótt tilgangur Egils sé líklega að minna á að skynsemishyggja

sé langt í frá trygging fyrir réttum eða gáfulegum skoðunum. Óli

Gneisti tekur gagnrýnina svo upp í tveimur stuttum pistlum um efnið á

heimasíðu sinni sama dag og tveimur dögum síðar. Þar ítrekar hann að Egill

líki vantrúarfélögum við kommúnista og nasista og segir þetta svo sem vera

„eins og flest sem kemur frá Agli, einfeldningslegt hjal“.40 Vantrúarfélagar

létu ekki þar við sitja. Vésteinn Valgarðsson skrifaði langa grein á vef félagsins

um efnið þar sem hann rekur hinar ýmsu rökvillur sem finna megi í pistli

Egils41 og í athugasemdakerfinu segir Birgir Baldursson hann augljóslega

fordómafullan „í garð trúlausra, sér í lagi þeirra sem láta í sér heyra“. Jón

Magnús [Guðjónsson] segir Egil vera „með skítinn langt upp á bak í þessari

grein sinni“ og Óli Gneisti segir að álit sitt á Agli hafi ekki „lækkað við að

lesa þessa grein hans, botninum var þegar náð“.

Í marsmánuði 2007 birtir Egill síðan röð greina gegn herskáu guðleysi.42

Hann segir það orðið erfitt að sjá hverjir séu „verri eða ofstækisfyllri –

ofstækisfullir trúmenn eða ofstækisfullir trúleysingjar“.43 Hann kennir andstöðuna

við menningarleysi og segir engan verða „verri af því að læra smá

kristindóm – án þess skiljum við ekki vestræna menningu“, hálfvolg „kristni

þjóðkirkjunnar“ heilaþvoi engan. Af því sögðu heldur Egill uppteknum hætti

og dregur fram líkindi með borgaralegri fermingu Siðmenntar og efnishyggjunni

sem tíðkaðist austan járntjaldsins. Hann segir: „Sum fermast

reyndar „borgaralega“ hjá félagsskap sem heitir Siðmennt. Raunar hef ég

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 17

aldrei skilið af hverju þeir sem eru ekki trúaðir vilja hafa fermingar. Þetta

mun líka hafa tíðkast í kommúnistaríkjum. Í gamla Austur-Þýskalandi voru

haldnar fermingar í anda díalektískrar efnishyggju – Jugendweihe.“44

Rúmri viku síðar áréttar Egill skoðun sína um hófsöm sjónarmið í pistli

sem fjallar um fordóma og „lífið á miðjunni“. Honum leiðist ekki síst ofstæki

ýmissa íslenskra trúleysingja og hann líkir gagnrýni þeirra við ofsóknir á

hendur trúarhreyfingum í Sovétríkjunum sálugu. Það er sérstaklega forvitnilegt

að þessar hugleiðingar um ofbeldisfullt guðleysi er ekki lengur að

finna í pistli Egils, þeim hefur verið eytt:

Síðustu dagana hef ég til dæmis fengið yfir mig gusur frá hópi mannna [svo] sem mér

liggur við að kalla vantrúartalibana. Ég er sammála Mikael Torfasyni sem skrifar og

segist hafa haldið að trúleysi fæli í sér umburðarlyndi – en svo hafi hann komist að

öðru. En þá má ekki gleyma því að í rússnesku byltingunni leiddi trúleysið til þess

að guðshús voru jöfnuð við jörðu og prestar voru fangelsaðir og drepnir.

Illt er að æra óstöðugan. Það vitum við sem erum á miðjunni og viljum helst að öll

dýrin í skóginum séu vinir. Maður er ekki fyrr búinn að setja fram hugsun sem er andstæð

hinu ofsafengna trúleysi en trúleysingjarnir hópast á vefinn. Athugasemdakerfið

fyllist á örfáum mínútum. Get a life – hugsar maður. Hafið þið ekkert betra að gera?

Sum kommentin eru svo dónaleg að maður neyðist til að fjarlægja þau.45

Ofstækisfullt trúleysi getur leitt til ofsókna og morða segir Egill, dregur fram

talibanastimpilinn og vekur upp spurningar um hvort einhver skyldleiki sé

með félagslegri hreyfingu á borð við Vantrú og herskáum bókstafstrúarhreyfingum.

Egill var gagnrýndur fyrir pistla sína í athugasemdadálkinum sem fylgir

þeim en fátt eitt hefur varðveist af þeim harðskeyttustu þar sem Egill eyddi

öllum sem honum voru á móti skapi.46 Þó tóku ýmsir vantrúarfélagar til

máls á eigin síðum. Óli Gneisti Sóleyjarson lét t.a.m. þau orð falla að honum

þætti það óskiljanlegt hvernig „Egill Helgason náði að teljast merkilegur

þáttastjórnandi“. Hann hafi vissulega náð að fylla „upp í ákveðið tómarúm

með þætti sínum en merkilegri [sé] hann ekki. Ég man reyndar ekki eftir

að hafa horft á einn einasta þátt af Silfri Egils í heild sinni og ég hef aldrei

saknað þess.“47 Auk þessa voru skrif Egils gerð að umræðuefni á vef Vantrúar.

Í greininni „Ofstækisfullur kverúlant?“ frá 6. mars 2007 ræðir Hjalti

Rúnar Ómarsson sérstaklega nýleg greinaskrif hans og gagnrýnir Egil fyrir

að tjá sig um mál sem hann hafi lítið vit á.48

Líklega náðu átökin milli Egils Helgasonar og vantrúarfélaga fyrstu

vikuna í mars táknrænu hámarki þegar Egill hringdi heim til Óla Gneista og

bannaði honum að senda inn athugasemdir við skrif sín. Á þennan hátt lýsir

Óli Gneisti samskiptum sínum við þáttastjórnandann:

Egill Helgason er ekki hrifinn af því að fólk leiðrétti rangfærslur hans. Í dag er hann

búinn að eyða bæði svari frá mér og Matta við nýjasta pistill sinn. Ég ákvað að prufa

Guðni E l í s son

18 TMM 2012 · 4

að senda athugasemdina aftur en aftur var henni eytt. Í þriðja skiptið var ekki nóg að

athugasemdinni væri eytt heldur fékk ég símtal frá Agli Helgasyni. Egill var frekar

æstur en ég skal reyna að koma með nokkra punkta úr samtalinu.

Ef ég kommenta aftur þá lætur hann loka fyrir IP-töluna mína. Enginn frá Vantrú

má kommenta á greinar hjá honum. Jón Torfason er gáfaðri/merkilegri en ég af því að

hann er úr sveit, er gamall og heitir ekki asnalegu nafni! Egill játaði að vera alveg sama

Vinaleið [svo] en er bara að tala um hana til þess að æsa andstæðinga hennar upp. Við

á Vantrú erum vitlausir að láta hann æsa okkur upp.

Hann skellti á um það bil þegar ég fékk hláturskast úr [svo] af sveitamanna komment

inu. Kannski að ég sendi Eygló að tala við hann næst. Hún er úr sveit og þess vegna

er hún ákaflega gáfuð. Þar að auki heitir hún svona klassísku nafni. Það er ekki alveg

jafn flott og Jón en það ætti að duga.49

Þótt vissulega sé minnst á Egil Helgason á vefsvæðum vantrúarfélaga vorið

og sumarið 2007 fjara deilurnar hratt út en blossa svo aftur upp um haustið

þegar Egill skrifar enn einn pistilinn til höfuðs ,ofstækisfullu trúleysi‘ og

ræðir nú andstæður skynsemishyggju og trúarþarfar. Egill segir vandann

„við Richard Dawkins [vera] að hann er síst minni ofstækismaður en margt

af því fólki sem hann er að fjalla um“ á meðan nýaldarkúltúrinn er frekar

vinalegur. Egill segir fólk geta fundið sér „ótalmargt verra […] til að gera“ og

minnir á að ekki geti „allir verið skynsamir“:

Í þessu felst líka ákveðin þversögn. Dawkins og hans fólk (sem mér liggur við að

kalla sértrúarsöfnuð) er mjög uppsigað við það sem má kalla trúarþörf. En sóknin

í nýaldargutlið ber vott um mikla þörf fyrir að trúa – við getum jafnvel kallað það

trúgirni.50

Vísað var til pistils Egils í sérstakri athugasemd á vef Vantrúar og spunnust

um hann nokkrar umræður.51 Matthías Ásgeirsson andmælir t.a.m. þeirri

hugmynd að „Vantrú [sé] „fólkið hans Dawkins“. Þetta er kjánaleg mýta sem

Egill og [svo] endurtekur hér. Dawkins er ekki leiðtogi trúleysingja frekar en

Randi, Shermer, Sagan, Dennet [svo] eða Bertrand Russel [svo].“52 Vantrúarfélaginn

Svanur Sigurbjörnsson læknir gagnrýndi Egil í athugasemdakerfinu

með orðunum: „Pistill Egils er ótrúlega slappur. Hann sakar Dawkins

ofstæki [svo] og líkir Vantrú við sértrúarsöfnuð án rökstuðnings. Þetta er

ótrúlega ábyrgðarlaust og grunnhyggið.“ Hann skrifaði svo sérstakan pistil á

vefsvæði sínu þar sem hann gagnrýndi skrifin frekar.53 Teitur Atlason, sem

gekk undir nafninu Khomeni í Vantrú, telur skrif Egils vera viðbrögð við

málefnalegri gagnrýni, en „Prímadonnan Egill trompaðist náttúruleg [svo]

og fór meir að segja hamförum í SÍMTÖLUM við vantrúarmeðlimi!“ Teitur

segir Egil enn og aftur hafa „undirstrkað [svo] sjálfan sig sem mesta vindbelg

íslenkskra [svo] bloggara. í [svo] honum hvín af meiri þrótt [svo] en víðast

hvar í netheimum“.54

Barátta vantrúarfélaga við „Krulla kverúlant“, en það var uppnefni sem

Matthías Ásgeirsson notaði um Egil,55 fólst ekki aðeins í því að andmæla

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 19

hugmyndum sjónvarpsmannsins um róttækt guðleysi og mannréttindabrot,

heldur einnig að herma verstu öfgahugmyndirnar upp á Egil sjálfan. Á þann

hátt varpar Matthías fram þeirri spurningu í einni færslu hvort „Krulli

kverúlant“ sé nasisti, sú yrði a.m.k. niðurstaðan ef hann beindi greiningarforsendum

sínum að sjálfum sér.56

Það eru einmitt sjónarmið eins og þau sem Egill er fulltrúi fyrir í dæmunum

hér að ofan – og deilt er um af fullri hörku – sem Bjarni Randver

vildi draga fram í umræðu nemenda um glæruna alræmdu. Er hægt að

ræða um „Dawkins og hans fólk“ og segja þetta vera sértrúarsöfnuð? Hvers

konar trúarlífsfélagsfræðiskilgreiningar myndu sjálfkrafa útiloka allan

slíkan samanburð og hvers konar skilgreiningar halda honum opnum?

Grefur ofstækisfullt trúleysi undan allsherjarreglu samfélagsins, eða eru

dæmin sem Egill tekur frá austantjaldsríkjunum aðeins vitnisburður um

að í alræðisríkjum sem leggja áherslu á díalektíska efnishyggju þrífast hvers

konar öfgamyndir trúleysishugmyndafræðinnar? Að sama skapi gefa pistlar

Egils tækifæri til þess að varpa fram þeim spurningum hvort ofstækisfullt

trúleysi geti undir ákveðnum sögulegum kringumstæðum leitt til ofbeldis?

Hverjir sæju sér jafnframt hag í að halda slíku fram og hefur ásökunin um

öfgamyndir trúleysis verið notuð til þess að þagga niður í hófsamari kröfum

trúleysingja, t.d. í íslenskri umræðu?

Overton-glugginn og sannleikurinn um alheiminn

Fjórum árum eftir átökin við Vantrú virðist Egill búinn að gleyma

,greiningu‘ sinni á vantrúartalibönum og fólkinu umhverfis Dawkins sem

honum lá áður „við að kalla sértrúarsöfnuð“. Sinnaskipti Egils má líklega

rekja til þess að hann vilji láta af skærum sínum við félagsmenn og sé nú til í

að fallast á ýmis þau sjónarmið Vantrúar sem honum hefðu áður þótt óhugsandi.

Harkan í samskiptum vantrúarfélaga við þáttastjórnandann hefur

náð tilætluðum árangri, gert afstöðu sem hann hefði skilgreint sem hreinar

öfgar fimm árum fyrr að ásættanlegu sjónarmiði sem vel megi taka undir

og verja. Aðferðafræði Vantrúar má rekja til þrýstihópa sem fá oft þau verkefni

að sveigja almenningsálitið að sjónarmiðum viðskiptavina sinna, eða

frá óheppilegum eða kostnaðarsömum stjórnvaldsaðgerðum. Aðferðin, sem

nú er gjarnan kennd við bandaríska frjálshyggjumanninn Joseph P. Overton

og kölluð Overton-glugginn, snýr að því að færa viðmiðunarrammana (eða

gluggana) í samfélagsumræðunni, gera öfgahugmyndir úr samtímanum

ásættanlegar og ásættanleg sjónarmið smám saman óhugsandi, allt eftir

markmiðum félagsins. Þetta er m.a. gert með því hafna samræðunni sem

miðlunartæki, með því að gera málamiðlunina brottræka. Eina ásættanlega

sjónarmiðið er það sem viðkomandi félag eða þrýstihópur heldur fram. En

aðferðin virkar aðeins sé henni haldið undir yfirborðinu. Þegar Matthías

Ásgeirsson veltir því fyrir sér á umræðuþræðinum sem helgaður er Bjarna

Guðni E l í s son

20 TMM 2012 · 4

hvort spyrja eigi „hvernig standi á því að fræðimaðurinn Bjarni Randver

nefni hugtakið Overton glugginn hvergi á nafn þegar það sé (augljóslega)

lykilhugtak í starfssemi félagsins“ varar Óli Gneisti Sóleyjarson við öllum

slíkum tilburðum og segist alltaf vera á móti því að þeir tali „of mikið

um Overton gluggann því sú taktík virkar betur þegar fólk veit ekki af

henni“.57

Það má til sanns vegar færa. Egill Helgason deilir nú skyndilega sýn vantrúarfélaga

og er nú fullur undrunar og vanþóknunar yfir kennsluháttunum

í Háskóla Íslands. Hann segir á umræðuþræði á fésbókarsíðu Stefáns Einars

Stefánssonar að Bjarni reyni „að stimpla Vantrú sem sértrúarhóp – sem er

auðvitað rangt“.58 Egill heldur því jafnframt fram að glærurnar hafi verið

„sérlega ómálefnalegar, það var mjög langt til seilst til að sverta þennan

félagsskap. Og að ætla að fara að skilgreina samtök trúleysingja sem sértrúarhóp,

ja, af hverju þá ekki femínistafélagið eða Sjálfstæðisflokkinn eða

hvað sem er. En eins og ég segi, mér finnst þetta fyrst og fremst vera kjánalegt

hjá manninum – og allt þetta upphlaup er kjánalegt“ (kl. 10:05). Þegar Egill

var áður spurður að því hvort hann sé nokkuð með þessu að vega að heiðri

sérfræðinganna í túlkunarvísindum sem skrifuðu greinargerðir til varnar

glærum Bjarna svaraði hann: „Jú, ætli það ekki. Ég dreg ekki í efa rétt hans til

að setja þetta fram, en ég hefði ekki viljað sitja þetta námskeið“ (kl. 10:01).

Davíð Þór Jónsson, sem var eins og áður sagði einn af nemendum

Bjarna í umræddu námskeiði, svarar Agli á umræðuþræðinum og reynir

að útskýra fyrir honum fræðilegar forsendur námskeiðsins – þótt fésbók

sé vissulega ekki hentugasti miðill til slíks. Davíð Þór segir: „Akademísk

trúarlífsfélagsfræði fjallar um hópa sem skipuleggja sig utan um afstöðu

til eilífðarmálanna. Það að trú er viðfangsefni hópsins gerir hann að viðfengsefni

[svo] fræðanna, ekki það hver afstaðan er. Hitt er annað mál hvort

„nýtrúarhreyfing“ sé nógu gott orð. Enda fjallaði fyrsti fyrirlesturinn aðeins

um þessar skilgreiningar og hve vandasöm öll termínólógía væri. Ég sat þetta

námskeið og það var gott. Glærurnar gefa ekki tæmandi mynd af því sem þar

fór fram“ (kl. 10:07).

Stefán Einar Stefánsson svarar yfirlýsingum Egils um kjánalegt upphlaup

og segir: „ég treysti nú sannast sagna helsta sérfræðingi okkar í sértrúarhópum

og öfgahópum eins og Vantrú, til að leggja mat á það hvernig eigi að

skilgreina starfsemi þeirra. Þá eru þetta afar gildishlaðin orð, þ.e. að tala um

framsetningu hans sem „fáránlega“ og „kjánalega“ án þess að færa fyrir því

gild rök“ (kl. 10:08). Egill, sem fjórum árum áður hafði eytt athugasemdum

vantrúarfélaga af spjallþráðum sínum og gert þá að fulltrúum ofsafengins

trúleysis, spyr núna: „Er Vantrú öfgahópur – hvað þá með félagsskap sem

trúir því að mannkynið bjargist vegna þess að maður dó á krossi í Palestínu

fyrir tvö þúsund arum [svo] :) ?“ (kl. 10:16). Hann bætir við í tveimur

færslum nokkrum mínútum síðar:

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 21

mér finnst þetta reyndar afar leiðinlegur og frekur félagsskapur, meðal annars vegna

þess að það er ekki nokkurt vit í að hamast þetta í kirkjunni, hún er bara eins og það

er, en mér finnst samt út í hött að bera þeim á brýn að þeir séu öfgahópur – skoðanir

þeirra fara nokkurn veginn saman við það sem vísindin segja að sé satt og rétt

um alheiminn […] Og allt þetta sem var á glærunum miðaði við að sýna Vantrú í

sem verstu ljósi. Það er klént og heimskulegt, en ég ætla ekki að bera brigður á rétt

mannsins til að fjalla svona um hlutina – en svo má auðvitað velta fyrir sér hvort

guðfræði eigi yfirleitt að kenna í háskóla. (kl. 10:22 og 10:24)

Síðasta athugasemdin sýnir glögglega vanþekkingu Egils á viðfangsefninu.

Námskeið Bjarna Randvers var kennt á forsendum trúarlífsfélagsfræði, ekki

guðfræði. Hér ber einnig að hafa í huga að þeir einu sem skilgreint hafa

Vantrú sem öfgahóp í umræðunni sem vitnað er til hérna eru þeir Stefán

Einar Stefánsson og Egill Helgason. Þó að Stefán Einar vísi til Vantrúar sem

öfgahóps og ræði Bjarna Randver í leiðinni, er ekki hægt að gera Bjarna

ábyrgan fyrir þeim orðum frekar en Bjarni ber ábyrgð á hugmyndum Egils

Helgasonar frá 2006 og 2007. Hugmyndir Bjarna Randvers um Vantrú eru

líka miklu flóknari en svo að þær megi skilgreina með stikkorðahugsun af

því tagi sem Egill og Stefán beita hérna.59

Það sem er reyndar fréttnæmast við þessi skoðanaskipti Stefáns Einars og

Egils er að á aðeins fjórum árum hafa þessi félagasamtök umbreyst frá því

að vera svæsinn sértrúarsöfnuður sem ítrekað vekur upp hugrenningatengsl

hjá Agli við kommúnisma og nasisma, yfir í að birta skoðanir sem „fara

nokkurn veginn saman við það sem vísindin segja að sé satt og rétt um

alheiminn“. Þetta verður að teljast nokkur árangur hjá aðgerðasinnunum

innan Vantrúar. Egill hefur hér gengist inn á umræðuforsendur hópsins og

tekið sér stöðu með sínum gömlu andstæðingum í máli þar sem kennari

við Háskóla Íslands er kærður fyrir glæru sem gerir gamla afstöðu Egils að

umfjöllunarefni. Grétar Halldór Gunnarsson áttar sig á mikilvægi þessa því

á sama spjallþræði segir hann réttilega: „Nógu mikið hefur Egill samt snúist

á sveif með þeim. Þannig að skærur þeirra gegn honum hafa greinilega ekki

verið til einskis hjá þeim, sbr. Overton-gluggann sem þeir hafa að leiðarljósi“

(kl. 10:31).

Hlutskipti Bjarna Randvers er á engan hátt frábrugðið vanda þeirra vísindamanna

sem á undanförnum áratugum hafa legið undir opinberu ámæli

fyrir rannsóknir sem ógna ríkum hagsmunum, eða ganga í berhögg við hugmyndafræði

þrýstihópsins. Slíkir rannsakendur eru oft úthrópaðir, krafist

er afsagnar þeirra og almenningur er æstur upp í ofsafengna andúð, gjarnan

með hjálp misviturra fjölmiðlamanna. Hið sanna í málinu skilar sér seint og

jafnvel aldrei út í samfélagið, því að sannleikurinn er of frekur til rúmsins

og krefst of mikils tíma af önnum köfnum lesendum sem axla ekki ábyrgð á

skoðunum sínum með því að grafast fyrir um réttmæti þeirra.

Flestir þeirra einstaklinga sem tóku eindregna afstöðu gegn Bjarna

Guðni E l í s son

22 TMM 2012 · 4

Randveri Sigurvinssyni í kærumáli félagsins á hendur honum töldu sig vera

málsvara skynseminnar sem vissulega má sjá sem ljós í trúarþoku liðinna

alda. Þeir standa kjaftæðisvaktina með Vantrú60 gegn kukli, trú og gervivísindum

og hljóta því sjálfkrafa að vera vitsmunamegin í umræðu þar

sem deilt er á kennara í guðfræði- og trúarbragðafræðideild. Svo er þó ekki.

Þessir einstaklingar brugðust sannleikanum vegna þess að þeir mynduðu

sér skoðun án þess að skoða öll fyrirliggjandi gögn. Hugmyndir þeirra um

Bjarna Randver og kennsluhætti hans voru mótaðar af trúarsannfæringu

fremur en efnislegu mati, því að kennarinn fékk ekki að njóta vafans þar til

hið sanna í málinu yrði leitt í ljós.

Vissulega getur verið erfitt að greina á milli efahyggju leitandi huga –

vísindalegs efa er sprettur af striti – og efa letingjans sem nennir ekki að

komast að niðurstöðu um eitt né neitt. En það er aðeins með því að feta

einstigið milli trúarvissunnar og innantómrar efahyggju, milli Karybdísar

fordómanna og Skyllu fáfræðinnar, sem við þokum okkur áleiðis í skilningi

á samfélaginu og efnisheiminum.

Enginn getur búist við því að standa vísindanna megin í öllum álitamálum.

En ef við horfum á umhverfi okkar af jákvæðri gagnrýni á sama

tíma og við erum full undrunar yfir margbreytileika veraldarinnar verður

okkur fyrirgefið þótt við hlaupum stundum á okkur.

Tilvísanir

1 „Yfirlýsing vegna kæru á hendur stundakennara HÍ“, Fréttablaðið 13. desember 2011, bls. 18;

og „Yfirlýsing vegna kæru á hendur Bjarna Randveri Sigurvinssyni stundakennara sem send

var Siðanefnd HÍ“, Morgunblaðið, 13. desember 2011, bls. 20. Undirskriftirnar voru birtar á

vefsíðum miðlanna.

2 Egill Helgason: Athugasemd við fésbókarfærslu Árna Svans Daníelssonar um mál Bjarna

Randvers frá 27. desember 2011: http://www.facebook.com/arni.svanur.danielsson/

posts/197833200310415 [sótt 18. janúar 2011].

3 Um yfirlýsingu Reynis hefur víða verið fjallað, m.a. í grein Barkar Gunnarssonar: „Heilagt

stríð Vantrúar“, Morgunblaðið 4. desember 2011, bls. 18–21. Einnig má nefna ítarlega samantekt

Hörpu Hreinsdóttur sem skrifuð var á tímabilinu 8. janúar til 22. febrúar 2012, en henni hefur

verið safnað saman í eitt skjal, „Vantrú gegn Bjarna Randver Sigurvinssyni“: http://harpahreins.

com/vantru_gegn_bjarna_randveri.pdf [sótt 4. september 2012]. Í greinargerð sinni

„Tímatafla í kærumáli Vantrúar á hendur Bjarna Randveri Sigurvinssyni stundakennara fyrir

Siðanefnd HÍ (nr. 1/2010)“ rekur Bjarni Randver í ítarlegu máli hvernig vantrúarfélagar undirbjuggu

kærumálið og styðst þar við fjöldamörg gögn. Mikilvægasta varnarskjalið sem vísað

er til í tímatöflunni er líklega „Söguskoðun Bjarna Randvers“ [framvegis „SBR“], en þetta er

umræðuvefur félagsmanna Vantrúar sem lekið var til Bjarna Randvers. Sjá Reynir Harðarson:

„SBR“, 12/2/2010, kl. 15:22.

4 Reynir Harðarson: „SBR“, 5/2/2010, kl. 11:46.

5 Sjá t.d. frétt Egils Ólafssonar á vefsvæði Morgunblaðsins: „Var ekki brotlegur í starfi“, 16.

febrúar 2012: http://www.mbl.is/frettir/innlent/2012/02/16/var_ekki_brotlegur_i_starfi/ [sótt

15. október 2012].

6 Vantrúarfélagar neituðu því að Bjarni Randver hefði verið kærður til lögreglu en urðu að draga

þær yfirlýsingar til baka þegar Bjarni lagði fram gögn frá lögreglustjóra máli sínu til stuðnings.

Sjá til dæmis athugasemdir núverandi formanns, Egils Óskarssonar, við ritstjórnargreinina

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 23

„Bjarni vann, Háskóli Íslands tapaði“, 6. október 2012 (07/10/12, kl. 14:26 og 22:05): http://

www.vantru.is/2012/10/06/16.30/ [sótt 9. október 2012].

7 „Ákvörðun siðanefndar Háskóla Íslands samkvæmt 4. gr. starfsreglna nefndarinnar í máli nr.

3/2012“, bls. 11. Formaður Siðanefndar HÍ í fimmta kærumáli Vantrúar er Björg Thorarensen

prófessor við Lagadeild á Félagsvísindasviði en aðrir nefndarmenn eru Hafliði Pétur Gíslason

prófessor í Raunvísindadeild á Verkfræði- og náttúruvísindasviði og Sveinbjörn Björnsson

eðlisfræðingur.

8 Ritstjórn Vantrúar heitir því að bregðast við úrskurði Siðanefndar með einhverjum hætti í ritstjórnargreininni

„Bjarni vann, Háskóli Íslands tapaði“, 6. október 2012: http://www.vantru.

is/2012/10/06/16.30/ [sótt 6. október 2012].

9 Kæra Vantrúar til Siðanefndar Háskóla Íslands, bls. 4. Hér eftir verður blaðsíðutal kærunnar

tilgreint í sviga aftan við tilvitnun.

10 Níels Dungal: Blekking og þekking. Reykjavík: Helgafell 1948.

11 Egill Helgason: „Furðuleg framsetning á kennsluefni“, 26. desember 2011: http://silfuregils.

eyjan.is/2011/12/26/furduleg-framsetning-a-kennsluefni/ [sótt 10. febrúar 2011].

12 Hér má nefna kenningar um ímynduð ítök Bjarna Randvers í íslenskri samfélagsumræðu

sem finna má á umræðuþræðinum „SBR“: Frelsarinn, 2/10/2009, kl. 8:53; Reynir Harðarson:

12/2/2010, kl. 15:22; Matthías Ásgeirsson, 11/3/2010, kl. 2:47; Frelsarinn, 11/3/2010, kl. 3:31; Óli

Gneisti Sóleyjarson, 7/4/2010, kl. 5:52; og Sindri Guðjónsson, 25/4/2010, kl. 6:40.

13 Bjarni Randver Sigurvinsson: „Samráðsvettvangur trúfélaga á Íslandi og samskipti Þjóðkirkjunnar

við önnur trúarbrögð“, Bjarmi 2. tbl. 2. árg., júlí 2008, bls. 27–31.

14 Bjarni Randver Sigurvinsson: „Kveðja og velfarnaðarósk“. Bréf sent inn á kennsluvef HÍ til allra

nemenda námskeiðsins „Nýtrúarhreyfinga“, 6. desember 2009.

15 Sjá athugasemd Egils Óskarssonar við ritstjórnargreinina „Bjarni vann, Háskóli Íslands tapaði“

(10/10/2012, kl. 19:40).

16 Sjá t.d. Níels Dungal: Blekking og þekking, bls. 9, 25, 114, 148, 185, 212, 355, 469, 478, 480 og 493.

Gott dæmi er setningin: „Það er ávallt hægara að reka og teyma skynlausar skepnur heldur en

hugsandi menn“, bls. 469. Í innganginum segir Níels bókina skrifaða „frá sjónarmiði mannsins

sem hugsar meira en hann trúir“ (bls. xv).

17 Athugasemd Matthíasar Ásgeirssonar um bloggfærslu sína „Punktar um umfjöllun“ (af http://

www.orvitinn.com), 24. janúar 2012 (31/01/2012, kl. 10:36).

18 Egill Helgason: „Furðuleg framsetning á kennsluefni“, 26. desember 2011.

19 Bjarni segir orðrétt á glærunni: „Myndin hér til hliðar er af bloggsíðu framhaldsskólakennara

í Reykjavík. Lengst af var síðan öllum aðgengileg en er nú aðeins fyrir innskráða. Múslimar á

Íslandi mótmæltu síðunni hjá Morgunblaðinu og viðkomandi framhaldsskóla. Höfundur tekur

þátt í umræðum hjá Vantrú en óvíst er hvort hann telst félagi.“

20 Egill Helgason: „Furðuleg framsetning á kennsluefni“, 26. desember 2011.

21 Valgarður Guðjónsson: „Er svona í lagi í HÍ?“ 27. apríl 2010: http://blog.eyjan.is/ valgardur/

2010/04/27/er-svona-i-lagi-i-hi/.; Valgarður Guðjónsson: „XIII Guðfræði í HÍ: Þögnin rofin.

Viðbrögð: Valgarður Guðjónsson,Vantrú, 11/03/2010, kl. 11:04“: http://www.vantru.is/

2010/03/10/13.00/.

22 Yfirlýsingarnar er allar að finna í athugasemdadálkinum undir færslu Egils Helgasonar

„Furðuleg framsetning á kennsluefni“ frá 26. desember 2011.

23 Ásgeir: Athugasemd við bloggfærslu Matthíasar Ásgeirssonar „Punktar um umfjöllun“, 24.

janúar 2012 (28/01/2012, kl. 13:21).

24 Hér skiptir litlu máli þó að stuðningsmenn Vantrúar kjósi allir að líta framhjá þeirri staðreynd

að á glærunni er greint á milli herskás málflutnings Dawkins og fylgismanna hans og svo haturshreyfinga.

Hugmyndin er sem sagt sú að ýmsar haturshreyfingar geti nýtt sér rök róttækra

guðleysingja málstað sínum til framdráttar. Þótt hér sé greint á milli róttækrar trúleysishugmyndafræði

og haturshreyfinga hefði Bjarni auðveldlega getað gengið enn lengra í glærunni en

hann gerði því að fjölmargir andstæðingar trúleysis hafa að engu þennan greinarmun.

25 Bjarni Randver Sigurvinsson: „Nýtrúarhreyfingar“: https://ugla.hi.is/kennsluskra/index.

php?tab=nam&chapter=namskeid&id=01751420096 [sótt 20. janúar 2011].

26 Athugasemd Bjarna Randvers Sigurvinssonar við færslu Egils Helgasonar „Furðuleg framsetning

á kennsluefni“ (26/12/11, kl. 23:05).

Guðni E l í s son

24 TMM 2012 · 4

27 Reynir Traustason: „Yfirklór rektors“, leiðari frá 17. ágúst 2012. Athugasemd Matthíasar

Ásgeirssonar má finna 20/8/2012, kl. 17:29: http://www.dv.is/leidari/2012/8/17/yfirklor-rektors/

[sótt 1. október 2012].

28 Bjarni Randver Sigurvinsson: „Svar við kæru Vantrúar“, bls. 134–136.

29 Rökkvi Vésteinsson af fésbókarsíðu Péturs Björgvins Þorsteinssonar frá 15. janúar 2012

(16/1/2012, kl. 14:32 og 14:35): http://www.facebook.com/petur/posts/10150489462234514 [sótt

14. október 2012].

30 Athugasemd Matthíasar Ásgeirssonar við ritstjórnarpistilinn „Vantrú: Bjarni vann, Háskóli

Íslands tapaði“ (10/10/12, kl. 15:22).

31 Lýsingu á námskeiðinu Kirkjudeildarfræði (GFR206M vor 2009) við Háskóla Íslands má finna

í kennsluskrá ársins 2008–2009: https://ugla.hi.is/kennsluskra/index.php?tab=nam&chapter=

namskeid&id=01540020090 [sótt 12. október 2012].

32 Davíð Þór Jónsson: Greinargerð um námskeiðið Nýtrúarhreyfingar, 10. maí 2011.

33 Jakob Ævarsson: Greinargerð um námskeiðið Nýtrúarhreyfingar, 9. maí 2011.

34 Sjá Baldur Arnarson: „Fordæma ræðu páfa“, Morgunblaðið, 16. september 2006, bls. 1.

35 Bjarni Randver Sigurvinsson: „Nýtrúarhreyfingar“: https://ugla.hi.is/kennsluskra/index.

php?tab=nam&chapter=namskeid&id=01751420096 [sótt 20. janúar 2011].

36 Vésteinn Valgarðsson: „Trúleysingjar eru líka fólk“, Fréttablaðið, 14. desember 2007, bls. 40.

Bjarni fjallar ítarlega um fræðilegu forsendurnar að baki glærunni á bls. 90 í „Svari við kæru

Vantrúar“. Vantrúarfélagar misskildu tilgang glærunnar og kærðu Bjarna fyrir hana. Þeir segja

í kæru sinni: „Þegar þessi glæra er birt eftir heila glæru af uppnefnum og svo aðra sem segir að

slíkt sé ofbeldi er rökrétt að álykta að þessi glæra eigi að sýna að svo vogi þessir ógurlegu menn

sér að kvarta undan ónotum í sinn garð“ (bls. 12).

37 Af greinum sem birtust á vef Vantrúar eða eru eftir virka vantrúarfélaga og fjalla um eða vísa

til Egils Helgasonar í meginmáli og athugasemdakerfi má nefna (listinn er ekki tæmandi):

Matthías Ásgeirsson: „Greindarskertir eða siðlausir“, Örvitinn, 27. febrúar 2005; „Biskupinn er

ennþá fífl!“, Örvitinn, 7. mars 2005; „Egill Helgason eyðir athugasemdum“, Örvitinn, 3. mars

2007; „Hið daglega þvaður“, Örvitinn, 3. mars 2007; „Þórir Guðmundsson er ekki trúverðugur“,

Örvitinn, 5. mars 2007; „Æi Egill“, Örvitinn, 10. mars 2007; „Egill Helgason og 365“, Örvitinn,

7. júní 2007; „Egill Helgason moggabloggari“, Örvitinn, 7. júní 2007; „Ayaan Hirsi Ali og Egill

Helgason“, Örvitinn, 10. september 2007; „Trúarbrögð eru tabú“, Örvitinn, 7. ágúst 2008 (sjá allt

á http://www.orvitinn.com); Óli Gneisti Sóleyjarson: „Egill Helgason og Vantrú“, Gneistinn,

19. janúar 2006; „Hjalið hans Egils“, Gneistinn, 21. janúar 2006; „Egill jarðaður“, Gneistinn, 23.

janúar 2006; „Hvað er málið?“ Gneistinn, 2. mars 2007; „Egill Helgason eyðir eigin kommenti

(og svari mínu)“, Gneistinn, 3. mars 2007; „Egill Helgason hringdi í mig“, Gneistinn, 6. mars

2007; „Egill Helgason og ofstækið“, Gneistinn, 4. september 2007 (sjá allt á http://truflun.net/

oligneisti/). Á vef Vantrúar birtist síðan röð greina um Egil: Birgir Baldursson: „Egill Helgason

sér ekki muninn“, Vantrú, 21. febrúar 2005; Vésteinn Valgarðsson: „Athyglisverð köpuryrði frá

Agli Helgasyni“, Vantrú, 23. janúar 2006; Hjalti Rúnar Ómarsson: „Ofstækisfullur kverúlant?“

Vantrú, 6. mars 2007; Ritstjórnargrein: „Egill Helgason og Vantrú“, Vantrú, 4. september 2007;

Óli Gneisti Sóleyjarson: „Fylgismenn Dawkins“, Vantrú, 10. september 2007 og „Um hús guðs

og krónur og aura“, Vantrú, 8. október 2007 (sjá allt á http://www.vantru.is/).

38 Sjá t.d. hér: Matthías Ásgeirsson: „Herðubreið að svindla á gáttinni?“ Örvitinn, 6. apríl 2009;

„Silfrið, hlutleysi og hægrimenn“, Örvitinn, 21. október 2009; „Atvinnubloggarar á Íslandi“,

Örvitinn, 14. mars 2010; „Styrkir, prófkjör og frægð“, Örvitinn, 30. apríl 2010; „Mogginn lokar

á Loft“, Örvitinn, 26. ágúst 2010; „Jihad stríðsmenn Vantrúar og ferðafélagsins“, Örvitinn, 25.

febrúar 2011 (sjá allt á http://www.orvitinn.com). Egill Helgason: „Þjóðkirkjan er búin að vera“,

Silfur Egils, 13. desember 2007. Vantrú fagnar strax yfirlýsingu Egils: „„Þjóðkirkjan er búin að

vera““, Vantrú, 13. desember 2007.

39 Egill Helgason: „Um fordóma og fáfræði“, Vísir, 19. janúar 2006: http://eyjan.pressan.is/

silfuregils/2006/01/19/um-fordoma-og-fafræði/ [sótt 7. september 2012].

40 Óli Gneisti Sóleyjarson: „Egill Helgason og Vantrú“, Gneistinn, 19. janúar 2006; „Hjalið hans

Egils“, Gneistinn, 21. janúar 2006.

41 Vésteinn Valgarðsson: „Athyglisverð köpuryrði frá Agli Helgasyni“, 23. janúar 2006: http:/

www.vantru.is/2006/01/23/07.30/ [sótt 7. september 2012].

Í heimi getgátunnar

TMM 2012 · 4 25

42 Greinarnar eftir Egil Helgason gegn trúleysi í marsmánuði 2007 eru: „Wagner í dragi, ofstækisfullt

trúleysi, kosningaauglýsingar“, Vísir, 2. mars 2007; „VG, anarkisminn, Hjálpræðisherinn

og íslenska krónan“, Vísir, 6. mars 2007; og „Fordómar, lífið á miðjunni, friðlýsing Skerjafjarðar“,

Vísir, 10. mars 2007. Í greininni frá 6. mars lýsir Egill m.a. skoðun félaga síns á íslenskum

trúleysingjum og leggur út af henni: „„Þetta sýnir hvað það getur farið illa með menn að alast

upp í einangruðu lútersku samfélagi við heimskautsbaug,“ sagði vinur minn einn eftir að hann

hafði lesið athugasemdir eftir herskáa trúleysingja hér á vefnum. Þessi flokkur manna kemur

víða við – heldur meðal annars úti vef sem heitir Vantrú – og fólk með þessar skoðanir reynir

líka að hasla sér völl innan stjórnmálaflokka, nú síðast í Vinstri grænum.“

43 Egill Helgason: „Wagner í dragi, ofstækisfullt trúleysi, kosningaauglýsingar“.

44 Sama.

45 Egill Helgason: „Fordómar, lífið á miðjunni, friðlýsing Skerjafjarðar“. Stytta útgáfu greinarinnar

má finna hér: http://eyjan.pressan.is/silfuregils/2007/03/10/fordomar-lifið-a-miðjunnifriðlysing-

skerjafjarðar/. Óstytta og upprunalega útgáfu greinarinnar og þá sem vitnað er

til hér má finna á vefsafni.is (þar varðveittust athugasemdirnar): http://wayback.vefsafn.is/

wayback/20070328000000/http://visir.is/article/20070310/SKODANIR02/70310072/1078 [sótt

7. september 2012].

46 Egill viðurkennir sjálfur að hafa eytt athugasemdum við skrif sín og það er staðfest af Matthíasi

Ásgeirssyni og Óla Gneista Sóleyjarsyni. Sjá Matthías Ásgeirsson: „Egill Helgason eyðir

athugasemdum“, Örvitinn, 3. mars 2007; og Óli Gneisti Sóleyjarson: „Egill Helgason eyðir

eigin kommenti (og svari mínu)“, Gneistinn, 3. mars 2007; og „Egill Helgason hringdi í mig“,

Gneistinn, 6. mars 2007.

47 Óli Gneisti Sóleyjarson: „Hvað er málið?“, Gneistinn, 2. mars 2007.

48 Hjalti Rúnar Ómarsson: „Ofstækisfullur kverúlant?“, Vantrú, 6. mars 2007.

49 Óli Gneisti Sóleyjarson: „Egill Helgason hringdi í mig“.

50 Egill Helgason: „Ofstæki“, Silfur Egils, 4. september 2007: http://eyjan.pressan.is/silfuregils/

2007/09/04/ofstæki/ [sótt 7. september 2012].

51 Vantrú: „Egill Helgason og Vantrú“, 4. september 2007.

52 Hér er líklega að finna skýringuna á því hvers vegna Bjarni Randver var kærður fyrir að birta

glæru með ýmsum áhrifavöldum trúleysingja. Vantrúarfélagar hafa líklega túlkað það sem

atlögu að sjálfstæðri hugsun þeirra.

53 Svanur Sigurbjörnsson: „Egill fer röklausum hamförum“, 4. september 2007: http://svanurmd.

blog.is/blog/svanurmd/entry/302823/ [sótt 7. september 2012].

54 Af umræðuþræði pistilsins „Egill Helgason og Vantrú“, 4. september 2007. Sjá Khomeni

05/09/07, kl. 09:47. Umræðurnar um Egil leysast fljótlega upp eftir að „Guðjón“ setur fram þá

fullyrðingu að hann hafi aldrei hitt trúmann sem ekki líti á Dawkins sem ofstækismann (Guðjón

– 05/09/07, kl. 08:18) og að „eitt helsta einkenni á rótæku [svo] trúleysi í anda Dawkins [sé]

þessi algjör [svo] fullvissa um réttlæti málstaðarins og jafnfram [svo] djúpstæð fyrirliting [svo]

á andstæðingum sínum“. Hugmyndafræði Dawkins er að mati Guðjóns „fasísk í eðlis [svo] sínu

og ef Dawkins nær að hafa áhrif í framtiðinni [svo] liggur beint við að einhvertíma [svo] kemst

til valda alræðisstjórn sem hallast að hugmyndafræði Dawkins myndi sú stjórn handa [svo] um

verkið sem verður aldrei unnið með orðum einu þ.e. að upprætta vírusin [svo] illskeitta [svo]

þá er ofbeldi og morð eina raunhæfa leiðin til þess að hrinda stefnu Dawkins í framkvæmd“

(Guðjón – 05/09/07, kl. 16:53 og 05/09/07, kl. 22:50). Deilurnar við Guðjón ná yfir rúma 5 daga

og eru 71 færsla (frá Guðjóni (05/09/07, kl. 08:18) til Sigurðar Karls Lúðvíkssonar (10/09/07,

kl. 14:02)). Þær fylgja gamalkunnu mynstri, enda segir vantrúarfélaginn Þórður Ingvarsson

snemma í ,rökræðunum‘: „Grunar að það sé ekki langt í að gripið verði í rökræðutaktíkina

„kommúnasism ann“ til að sýna fram á skaðsemi trúleysis og vísinda“ (06/09/07, kl. 00:31).

Bjarni var því kærður af vantrúarfélögum fyrir að birta glæru sem snýst um svo djúpstæð

ágreiningsatriði að flestir félagsmanna þekkja þau á svipstundu.

55 Sjá Matthías Ásgeirsson: „Krulli kverúlant“, 4. september 2007: http://www.orvitinn.com/

2007/09/04/09.01/ [sótt 7. september 2012].

56 Matthías Ásgeirsson: „Er Krulli kverúlant nasisti?“ 26. október 2007: http://www.orvitinn.

com/2007/10/26/00.26/ [sótt 7. september 2012].

Guðni E l í s son

26 TMM 2012 · 4

57 Matthías Ásgeirsson: „SBR“, 14/9/2010, kl. 18:11; og Óli Gneisti Sóleyjarson: „SBR“, 14/9/2010,

kl. 18:38.

58 Sjá fésbókarfærslu Stefáns Einars Stefánssonar, 13/12/2011, kl. 09:58: www.facebook.com/

stefan.e.stefansson/posts/277765252271071 [sótt 7. september 2012]. Deilurnar standa yfir

næsta hálftímann.

59 Vantrúarfélagar hafa ítrekað sett fram þá kenningu að skoðanir Stefáns Einars megi rekja til

innrætingar Bjarna Randvers. Hvergi leggja þeir fram gögn sem benda til nokkurs slíks og rétt

er að taka fram að Stefán Einar sótti aldrei umrætt námskeið Bjarna.

60 „Kjaftæðisvaktinni“ á vef Vantrúar er ætlað að hrekja ýmiss konar gervivísindi og nýaldarspeki

með vísindin að vopni. Sjá: http://www.vantru.is/kjaftaedisvaktin/ [sótt 10. október 2012].

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• PDF Guðni